ممکن است گفته ‌شود با سقوط حضانت به‌علت جنون، دیگر حقی برای مادر یا پدر وجود ندارد و دلیلی بر عودت آن پس از بهبودی نیست و با شک در بازگشت حق، اصل عدم بازگشت است. اما همان گونه که فقهای امامیه بیان می‌کنند، پس از زوال جنون مانعی که برای اعمال حضانت وجود داشته از میان می‌رود و مادر یا پدر می‌تواند حق خود را اعمال کند و مصلحت طفل خردسال نیز در این است که نگاهداری او حتی‌الامکان با مادر یا پدر باشد^[۱۳۶].

۴-۱ مواظبت از طفل و شایستگی اخلاقی

ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی مقرّر می‌دارد :« هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت او است صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد محکمه می‌تواند به تقاضای اقربای طفل یا به ‌تقاضای قیم او یا به‌ تقاضای رییس حوزه قضایی، هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند اتخاذ کند …».

در این ماده، خطر آسیب دیدن سلامت ‌و تربیت کودک مد نظر قرار گرفته ‌است. از مفاد ماده به‌ خوبی بر می‌آید که وجود چنین خطری تنها سبب بازستاندن طفل از پدر یا مادر نالایق نیست، مانع از سپردن کودک به آنان نیز می‌باشد^[۱۳۷].

به‌موجب ماده ۱۱۷۵ قانون مدنی :« طفل را نمی‌توان از ابوین و یا از پدر و یا از مادری که حضانت با اوست گرفت، مگر درصورت وجود علت قانونی ». با این‌‌که حق و تکلیف حضانت اختصاص به والدین طفل دارد و از طریق توافق یا تراضی قابل اسقاط یا واگذاری نیست، ‌در صورتیکه این حق و تکلیف با مصالح و منافع طفل در تعارض باشد، ساقط یا معلق می‌گردد؛ زیرا مصلحت کودک بر حقوق والدین مقدم است و جز با رعایت مصلحت وی نمی‌توان کودک را از ابوین جدا کرد و نگاهداری و تربیت وی را به ثالث واگذار نمود^[۱۳۸]. قانون‌گذار در ماده ۱۱۷۳ عللی را که ‌موجب سلب حق حضانت از پدر یا مادر می‌شود‌ بیان کرده‌. ‌بنابرین‏ به‌موجب این ماده، هنگامی که پدر و مادر، جدا از یکدیگر زندگی می‌کنند و در اثر عدم مواظبت یا انحطاط و عدم شایستگی اخلاقی ‌کسی که عهده‌دار حضانت است، صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی کودک در معرض خطر قرار گرفت، دادگاه می‌تواند هر تصمیمی که به‌مصلحت کودک است اتخاذ نماید ازجمله این‌که طفل را از او گرفته و به دیگری ( پدر یا مادر ) ‌در صورتیکه برای حضانت طفل صلاحیت داشته‌ باشد ‌بسپارد و این شخص ملزم به قبول حضانت است زیرا ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی نگاهداری اطفال را هم‌ حق و هم‌ تکلیف ابوین دانسته ‌است. اگر این شخص نیز فاقد صلاحیت باشد و همچنین ‌در صورتیکه پدر و مادر و کودک باهم زندگی می‌کنند و به‌علت عدم صلاحیت و سهل ‌انگاری در حفظ و تربیت کودک، سلامت جسمی و اخلاقی او در معرض خطر قرار گرفته ‌باشد، دادگاه آن چه را که به‌مصلحت طفل باشد اختیار می‌کند، ازجمله این‌که می‌تواند کودک را از ابوین گرفته و حضانت را به شخص دیگری محول نماید.

مطابق ماده ۱۱۷۳ موارد ذیل از مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است:

1. 1. اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار

1. اشتهار به فساد اخلاق و فحشاء

دادگاه مدنی خاص لاهیجان به دلیل اعتیاد و فساد اخلاقی زوج، چنین تصمیم گرفته است :« پس از بررسی و احراز عدم صلاحیت خواهان، مستندا به فتوای امام قدس سره … ‌در صورتیکه کودک در معرض فساد دینی و اخلاقی قرار گیرد، پدر صلاحیت حضانت را مادامی که چنین است ندارد ». و شعبه ۳۳ دیوان عالی کشور در رأی شماره ۵۹۱ مورخ ۲۷/۹/۶۹ این رأی را تأیید نموده است^[۱۳۹].

1. ابتلا به بیماری های روانی با تشخیص پزشکی قانونی

در پرونده‌ای مادر استدلال نموده که احتمال عود ناراحتی روانی پدر ‌می‌باشد خطر جانی، فرزندان او را تهدید می­ کند و اینکه دخترش هنوز هفت سال ندارد و شرعاً و قانوناً باید نزد او باشد و پسر هم به جهت عارضه رو حی پدرش، نباید نزد او باشد. دادگاه بر اساس این دلایل درخواست حضانت پدر را رد نموده و مقرّر داشته :« با توجه به وضع روحی پدر و این که مجرد زندگی می‌کند، درخواست حضانت وی رد می‌شود ». این رأی در تاریخ ۱۳/۶/۷۰ مورد تأیید شعبه‌ ۳۰ دیوان عالی کشور قرار گرفته است^[۱۴۰].

1. 1. سوء استفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشاء، تکدی گری و قاچاق

1. تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف

به‌موجب ماده ۱۱۷۹ قانون مدنی :« ابوین حق تنبیه طفل خود را دارند، ولی به استناد این حق نمی‌توانند طفل خود را خارج از حدودِ تأدیب تنبیه نمایند ».

با وجود محبت بی شائبه­ای که پدر و مادر نسبت به فرزندان خود دارند، گاه دیده می­ شود که رفتار خشونت بار آنان و تنبیه­های دشواری که بر فرزندان خود روا می­دارند، سلامت جسمی و تربیت اخلاقی کودک را به خطر می­اندازند. در این صورت دادگاه می ­تواند حق حضانت را معلق دارد و کودک را به هزینه پدر به دیگری بسپارد^[۱۴۱].

مواردی که در ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی بیان شده حصری نمی‌باشند و موقعیت‌های دیگری نیز ازجمله ناتوانی در نگاهداری کودک و ابتلا به بیماری های واگیر^[۱۴۲] می‌توانند از مصادیق این ماده محسوب شوند.

از آن‌جا که مباشرت در حضانت شرط نیست^[۱۴۳] ناتوانی در حفاظت و نگاهداری از کودک درصورتی‌ از مصادیق عدم مواظبت محسوب می‌شود که والدین نتوانند شخصی را برای اداره امور فرزندشان اجیر کنند و در نتیجه دادگاه هر تصمیمی را که برای حضانت از طفل مقتضی بداند اتخاذ می‌کند.

‌در مورد ابتلا به بیماری‌های مسری، حقوق‌دانان نظراتی ارائه داده‌اند از جمله :

– در صورتی‌که مادر دچار بیماری مسری گردد که موجب سرایت به‌ طفل شود، خواه مداوای بیماری مذبور ساده باشد مانند گریپ، حصبه و امثال آن و یا صعب‌العلاج باشد مانند سل ریوی، حق حضانت او ساقط می‌گردد، زیرا نگاهداری طفل به وسیله او یا شیردادنش موجب بیماری طفل می‌شود. مگر آن‌که بتواند به وسیله پرستار تکالیف حضانت را اعمال نماید^[۱۴۴].

– درمورد بیماری‌های واگیر، حضانت منتفی نیست و اصل، بقای حضانت است؛ و دلیلی بر سقوط حضانت به صرف ابتلای شخص به یک بیماری واگیر وجود ندارد. چنانچه ممکن است بیمار مباشرت در نگاهداری طفل نداشته و اقدام لازم برای جلوگیری از سرایت بیماری را به‌عمل آورد. البته درمورد ابتلا به بیماری‌های مهم، دادگاه می‌تواند، با رعایت مصلحت طفل، حضانت را به شخص دیگری واگذار کند^[۱۴۵].

تاریخچه معلولیت و نگرش به آن

بدرستی نمی توان گفت انسان از چه زمانی دچارنقص عضو یا معلولیت گردیده ، اما از شواهد چنین برمی آید که معلولیت با سرشت انسان عجین بوده است و در تمام ادوار تاریخ شماری از مردم لااقل به طبیعی ترین نوع معلولیت یعنی معلولیت مادرزادی مبتلا بوده اند (نامداری ، ۱۳۶۸).

از سوی دیگر با مراجعه به تاریخ تمدن بشر متوجه می‌شویم که موضوع معلولیت قدمتی به موازات حضور بشربرروی زمین دارد. درکتاب پاپی روس که در حدود ۵۰۰۰ سال قبل توسط یک پزشک مصری نوشته شده است و مصرشناس مصری بریستت^[۱۱] آن را به انگلیسی ترجمه نموده از معلولی با ضایعه کامل نخاع سخن رفته است که پس ازشکستگی و دررفتگی مهره های گردن ناشی ازحادثه ، از چهاردست و پا فلج گردیده و دربحث پیرامون پیش‌بینی برنامه درمانی لفظ غیرقابل درمان ذکر شده است. اسپارتها کودکان ناقص را طعمه گرگها می ساختند . مردم هند باستان معلولین را به امواج خروشان رودخانه ها می سپردند. در بسیاری از تمدنهای باستان مرسوم بوده که در سال‌های قحطی تعدادی از افراد معلول را قربانی یا سنگسار می‌کردند. نحوه تلقی سنتی از معلولیت ، قرنهای متمادی ادامه داشته و نخستین توجهات به معلولین را می توان در نقش مؤثر تعلیمات مذهبی درحمایت ازمعلولین دانست (توانگر،۱۳۷۳).

درباره برخورد با معلولین واینکه معلولین چگونه افرادی هستند بررسی تاریخی امری ضروری ‌و قطعی است

از زمانی که انسان خود را شناخت با ناهنجاریهای مادرزادی و نقص عضو یا قطع عضوناشی از امراض مختلف وعوامل طبیعی روبرو بوده است . حوادث مکانیکی و جنگ‌های کلاسیک نیز درمعلولیت و قطع عضو انسان نقش بسیارمهمی داشته اند. در طی این دوران انسان‌ها همیشه با توجه به امکانات موجود دررفع اینگونه مشکلات جسمی یعنی؛ در حقیقت توان بخشی جسمی خود کوشیده اند، به طوری که ‌در یکی ازنقوش حجاری در دوران گذشته تصویر شخصی دیده شده است که به وسیله پای چوبی و با بهره گرفتن از وسایل بسیارساده نقص پایش را که ازناحیه زانو قطع شده ترمیم نموده است . همچنین مشکلات روانی کلیه افرادی که دچارنقایص جسمانی بوده و درزمره معلولین قراردارند باید بطورجدی مورد توجه قرارگیرند و ‌بر اساس رهنمودهای روان شناختی اخلاقی و تربیتی بررسی شوند . از آنجا که انسان دارای دو بعد جسمانی وروانی است خصوصیات اخلاقی و تربیتی او در پرتو این دو بعد تکامل می‌یابد . تحقیقات انجام شده ثابت ‌کرده‌است که اگر با معلولیت جسمی به طور صحیح و منطقی برخورد نشود در ادامه این روند ، معلولیت ذهنی نیز ظاهر می‌گردد و عکس آن نیز کاملاً صادق است ، یعنی معلولین ذهنی نیز در صورت عدم توجه به نیازهای جسمانی آن ها ممکن است معلولیت جسمی در آن ها آشکار شود، به عنوان مثال تغییر شکل اندام‌های معلولین ذهنی و به دنبال آن فقر حرکتی آن ها ، گوشه گیری و درخودفرو رفتن را به دنبال می آورد ، ‌بنابرین‏ لزوم فعال کردن آن ها از نظر جسمی و روانی امری اجتناب ناپذیر است ( حاج میر فتاح ،۱۳۷۲) .

‌به این ترتیب ، معلولیت و مشکلات ناشی از آن ، از اولین مراحل تمدن بشری به عنوان مسأله ای اجتماعی و پزشکی مطرح بوده است و نحوه تلقی سنتی از معلولیت که باعث از بین بردن معلولین به طرق مختلف شده قرنهای متمادی ادامه داشته و نخستین توجهات به معلولین را می توان در نقش مؤثر تعلیمات مذهبی ‌در مورد حمایت از معلولین دانست (علیزاده موسوی ،۱۳۷۳) .

جانبازی :

همان گونه که حوادث ناشی از جنگ جهانی دوم هزاران تن معلول را در کشورهای جنگ زده به جای گذاشت جنگ عراق و ایران نیز در زمره این رویدادهاست .

ایران در سال‌های (۱۳۶۷- ۱۳۵۹) درگیر جنگ شده بود وهر جنگی نتایج و پیامدهایی دارد که یکی ازآنها تعداد بیشماری جانباز است . جانبازان ، شهدای زنده و یادگاران هشت سال مقاومت ملت ایرانند . این عنوان ایثارگرانی است که درجریان تکوین و شکوفایی انقلاب ایران در طول جنگ و حفظ و حراست از دستاورد های آن، از تعرض و تجاوزعوامل خارجی و یا هر گونه حوادث ناشی از آن به اختلالات و ‌آسیب‌های جسمانی وروانی دچار شده و در نتیجه درروند زندگی فردی و اجتماعی با محدودیت‌هایی مواجه اند .

عنوان جانبازگرچه یادآورتلاشی قطع شده است ، اما آغازمبارزه ای پیگیرو تلاشی خستگی ناپذیربا عزمی راسخ وایمانی استوار به رنگ دیگر است ، به شرط آنکه هیچ گاه سستی به خود راه نداده و اراده را کوتاه نیابد، که این از پای نیفتادن ها مقدمه پیروزی است . اما از طرف دیگر از دست دادن عضو یا اعضایی واقعیتی است که خواه ناخواه از پذیرفتن آن گریزی نیست وبرای ترمیم این ضایعه باید به فعالیت و تلاش جسمی و معنوی و زنده نگه داشتن روحیه امیدواری و ایمان روی آورد و بازگشت به زندگی معنوی و از سر گرفتن فعالیت در جامعه و خدمت در راه پیشرفت و تعالی انسان وقتی برای آن ها میسر است که از آموزش‌های مناسب محروم نمانند و از لحاظ روحی شکست و نومیدی به خود راه ندهند .

در ایران به معلولین جنگ “جانباز” اطلاق می شود تا حماسه جانبازی آنان برای همیشه در اذهان باقی بماند..

مسأله جانبازان تقریباً یک مسئله جدید در جامعه ماست ، زیرا تا کنون با این وسعت مواجه با یک جامعه آسیب دیده از جنگ نبوده ایم . این مسئله وقتی جدی تر می شود که توجه کنیم جامعه جانبازان با معلولین که به صورت طبیعی و یا دراثرحادثه ای در حین کار معلول شده اند فرق می‌کند . اگر از بعد فردی به مسأله نگاه شود ، می بینیم که این افراد زمانی در اوج غرور و سربلندی در میادین جنگ و دفاع بوده اند و الأن با یک چنین مشکلی مواجهند . اگر از بعد اجتماعی وابعاد دیگر به قضیه نگاه شود این مسلم است که نه تنها کشور ما بلکه همه کشورها برای افرادی که در میادین جنگ و مبارزه شرکت کرده‌اند والأن دارای معلولیت شده اند ، مزایا و امتیازاتی را قائل شده اند و با یک دید خاص ‌به این قضیه نگاه می‌کنند ( توانگر،۱۳۷۳).

جانبازکسی است که مطابق رأی کمسیون پزشکی وبا توجه به میزان صدمات وارده در یکی ازسه گروه ذیل جای می‌گیرد.

– گروه جانبازبا صدمه زیر۲۵/۰که کمترین میزان آسیب دیدگی در این طبقه بندی است .

– گروه جانبازبا آسیب بین ۶۹- ۲۵ در صد که آسیب دیدگی متوسط دارند.

– گروه ۷۰/۰( نوع بسیار شدید معلولیت ناشی از جنگ ) دررأس معلولین جنگ قراردارند ومعلولیت می‌تواند از انواع مختلف مذکور باشد^[۱۲].

اگر چه بسیاری از جانبازان به طور همزمان وترکیبی از نواحی مختلف بدن آسیب دیده اند، ولی بسته به عامل مجروحیت یا ناحیه مجروحیت به ‌گروه‌های زیر تقسیم می‌شوند:

۱- جانبازان مصدوم شیمیایی که به وسیله گازهای شیمیایی در جنگ یا بمباران دچار مصدومیت شده اند .

ابی جعفر محمد بن حسن طوسی . الخلاف ج ۴، تحقیق: سید علی خراسانی، سید جواد شهرستانی و شیخ محمد مهدی نجف، قم، اسلامی،.۱۴۱۷

احمد ابراهیم،نظام النفقات فی شریعه الاسلام،، قاهره، ۱۳۴۹٫

امیر دیبائی ،چکیده طب قانونی، ، ج ۱: دانشگاه علوم پزشکی، اهواز۱۳۸۱

تاج الزمان دانش،.مجرم کیست- جرم شناسی چیست، تهران، کیهان، ۱۳۸۱٫

زین الدین جبعی عاملی (شهید ثانی،الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه, ج۵، انتشارات داوری, قم, چ اول. ۱۴۱۰ق.

حر عاملی، تفصیل وسایل الشیعه، ج ۱۴، شیخ محمد رازی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت .

حسن بن یوسف حلی(علامه)،قواعد الاحکام،, مؤسسه نشر اسلامی قم، چ اول،۱۴۱۳ق.

زین الدین جبعی عاملی, (شهید ثانی)،الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، انتشارات داوری, قم, چ اول, ۱۴۱۰ ق

عبدالعزیز بن براج.طرابلسی، المهذب، ج۲، مؤسسه‌ النشر الاسلامی، قم , ۱۴۰۶ق.

حسن صفایی، حقوق خانواده، ج ۲، قم، دادگستر، ۱۳۷۸٫

، حمزه بن علی بن زهره حلبی ۱۴۱۷٫ غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع، تحقیق: شیخ ابراهیم بهادری، قم، امام صادق (ع)

، ابن ادریس حلی. السرائر ج ۲، تحقیق: لجنه التحقیق، قم، الاسلامی،. ۱۴۱۱

حلی(علامه), حسن بن یوسف: «تحریر الاحکام», ج ۲،مؤسسه‌ آل البیت, چاپ سنگی،بی تا،

حلی،پیشین، ص۵۲؛ ابن براج، المهذب، ج۲، ص۳۴۷٫

حسن بن یوسف حلی(علامه)،تحریر الاحکام, مؤسسه‌ آل البیت, چ سنگی

.حمزه بن علی بن زهره حلبی،غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع، تحقیق: شیخ ابراهیم بهادری، قم، انتشارات امام صادق، ۱۴۱۷، ۳۶۳٫

زین­الدین جبعی عاملی، مسالک الافهام، قم، المعارف الاسلامیه، ج ۸ و ۵، ۱۴۱۶٫

سیّد ابوالقاسم خویی، «منهاج الصالحین»،ج۲، قم، نشر مدینه العلم، چ بیست و هشتم، ۱۴۱۰ق.

سید ابوالقاسم خوئی، کتاب النکاح، ج ۱،لطفی و دارالهادی، قم،۱۴۰۷٫

سیّد احمد خوانساری, جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، مکتبه الصدوق،تهران، ، چ دوم، ،۱۳۵۵٫

سیّد حسن امامی, «حقوق خانواده»، ، انتشارات دانشگاه تهران، چ چهارم،تهران ، ۱۳۷۴

سیّد علی شایگان،حقوق مدنی ایران، تهران، چخانه مجلس، چ چهارم، ۱۳۳۱٫

سیّد محمّد حسین طباطبایی: «تفسیر المیزان»، ج۲،سیّد محمّد باقر همدانی، دفتر تبلیغات اسلامی قم، ۱۳۶۳٫

سید مصطفی محقق داماد، «بررسی فقهی حقوق خانواده, نکاح و انحلال آن»، انتشارات وزرارت فرهنگ و ارشاد اسلامی, چ پنجم، ۱۳۷۴

سید محسن طباطبایی حکیم. مستمسک العروه الوثقی ج ۱۴ ،مکتبه السید المرعشی، قم، ۱۴۰۴٫

سید محمد صادق روحانی فقه الصادق، ج ۲۱، دارالکتاب، قم،،۱۴۱۴

سیدحسن امامی ،حقوق مدنی، ج۴،انتشارات اسلامیه،تهران، ۱۳۷۶٫

شیخ محمد حرعاملی،وسایل الشیعه، ج ۱۴، محمدتاجرکتابفروشی خوانساری،چاپ سنگی،۱۳۲۴،ص ۶۰۴ .

سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی ج ۲، بیروت، مؤسسه الاعلمی. ۱۴۰۹٫

علامه برقعی، احکام القرآن، مطبوعاتی عطایی، قم.

علی اکبر دهخدا، لغت نامه، چاپ دانشگاه تهران، تهران،۱۳۴۷٫

علی بن حسین کرکی،جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج۱۲، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چ اول،۱۴۱۱ق.

فخرالدین بن محمد طریحی،مجمع ­البحرین و مطلع­ النیرین، ج ۲تحقیق: احمد الحسینی، ، مرتضوی ،تهران ، ۱۳۷۵٫

فرامرز گودرزی گودرزی، فرامرز. پزشکی قانونی ج ۲، تهران، انشتین،. ۱۳۷۷٫

فراهیدی، خلیل: «کتاب العین»، مؤسسه دارالهجره، چ دوم، ۱۴۰۹ق.

کرکی، علی بن حسین: «جامع المقاصد فی شرح القواعد»، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چ اول، ۱۴۱۱ق.

گودرزی، فرامرز. پزشکی قانونی، ج ۲، تهران، انشتین،۱۳۷۷

جعفر بن حسن حلّی (محقق)،: «شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام»، بیروت، دار الاضواء، چ دوم، ۱۴۰۳٫

سید مصطفی, محقق داماد, بررسی فقهی حقوق خانواده, نکاح و انحلال آن, انتشارات وزرارت فرهنگ و ارشاد اسلامی, چ پنجم, ۱۳۷۴٫

محمّد باقر بن محمّد مومن سبزواری،کفایهالاحکام، اصفهان، مدرسه صدر مهدوی،بی تا

محمّد بن حسن – طوسی، المبسوط فی فقه الامامیّه،.ج۶،المکتبه المرتضویه لاحیاء الاثار الجعفریه، ۱۴۶۰ق.

محمد بن حسن ابی جعفر طوسی، مبسوط فی فقه الامامیه ج۴،، تحقیق: محمد باقر بهبودی، تهران، مکتبه المرتضویه، طوسی ۱۳۸۷٫

محمد بن حسن فاضل هندی ، «کشف اللثام و الابهام عن کتاب قواعد الاحکام»، ج۲، ، منشورات مکتبه آیه اللّه مرعشی، قم ۱۴۰۵ق.

محمّد جعفر جعفری لنگرودی، حقوق خانواده،کتابخانه گنج دانش،تهران چ دوم،۱۳۷۶٫

محمد حسن.­ نجفی جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، .ج۳۱،تحقیق محمود قوچانی، تهران، مکتبه الاسلامیه.

محمد خزائلی، احکام قرآن، ج ۱، جاویدان، تهران، ۱۳۵۳

محمد معین ،فرهنگ فارسی،ج۶، ، بهزاد، تهران ۱۳۸۶

محمّدبن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ،ج ۱۴،دار احیاء التراث العربی، بیروت چ سوم، ۱۳۹۳ق

محمّدبن حسن حلی،ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد»، .ج۳،المطبعه العلمیه قم، ، چ اول، ۱۳۸۷ق.

محمدعلی اراکی،«کتاب النکاح»، نورنگار، قم، چ اول، ۱۳۷۷٫

مرتضی علم ­الهدی، رسائل، ج ۱،تحقیق: السید مهدی رجایی، دارالقرآن،قم،۱۴۰۵

مطهری، مرتضی: «نظام حقوق زن در اسلام»، تهران، انتشارات صدرا، چ بیست و یکم، زمستان ۱۳۷۴٫

معاونت آموزش قوه قضاییه. رویه قضایی ایران در ارتباط با دادگاه­ های خانواده،ج۳، تهران، جنگل، ۱۳۸۸٫

معاونت آموزش قوه قضاییه مجموعه پرسش­ها و پاسخ­های حقوقی در امور خانواده، ، جاودانه، تهران. ۱۳۸۷٫

سیّد روح اللّه موسوی خمینی،تحریر الوسیله،ج۱، قم، مکتبه الاعتماد، چ چهارم، ۱۴۰۳٫

ناصر کاتوزیان،«حقوق مدنی خانواده»، ، بهمن برنا، چ پنجم تهران, ۱۳۷۸٫

ناصر مکارم شیرازی و دیگران، «تفسیر نمونه»، ج۳، دارالکتاب الاسلامیّه، تهران، ۱۳۶۶٫

وهبه زحیلی، زحیلی،الاسره المسلمه فی العلم المعاصر، ، دار الفکر، دمشق چ اول، ۱۴۲۰ق.

زین­الدین ابی علی الحسن بن ابی­طالب بن ابی­المجد یوسفی (فاضل الآبی،)کشف الرموز، ج۲،تحقیق اشتهاردی و یزدی، قم، جامعه المدرسین،یوسفی۱۴۱۰٫

یوسف بحرانی،الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چ اول, ۱۴۰۹ق.

یوسف بن احمد بن ابراهیم بحرانی ،الحدائق ­الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج ۲۵، محقق و مصحح: محمدتقی ایروانی و سید عبدالرزاق مقرم، قم، اسلامی،۱۴۰۵٫

سایت

1. 1. – فخرالدین بن محمد طریحی،مجمع ­البحرین و مطلع­ النیرین، ج ۲تحقیق: احمد الحسینی، ، مرتضوی ،تهران ، ۱۳۷۵،ص۵۳، ↑

1. 1. – ابوالقاسم حسین بن محمد المفردات فی غریب القرآن ،راغب اصفهانی.ج۱ ، مکتبه و مطبعه مصطفی البالی الحلبی، مصر ، ۱۳۸۱،ص۷۷۳٫ ↑

1. 1. – محمد معین ،. فرهنگ فارسی،ج۶، ، بهزاد، تهران ۱۳۸۶،ص ۳۰۹٫ ↑

تجربه حضور یا احساس آنجا بودن در محیطی غیر از محیط فیزیکی معمول، تجربه­ای ذهنی است که در بسیاری از سیستم‌های رسانه­ای تعاملی و غیر تعاملی مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله محیط‌های مجازی، تله رباتیک، سینما، ویدئو کنفرانس و تلویزیون. گرچه محیط‌های رسانه­ای جاری بندرت فرد را کاملاً از واقعیت فیزیکی اطراف خود جدا ‌می‌کنند، کاربران غالبا گزارش ‌می‌کنند که چنان غرق در این گونه محیط‌های واسطه­ای ‌شده‌اند که گویی واقعا آنجا بوده ­اند، بویژه در محیطها و رسانه­های غرق کننده و تعاملی، کاربران به گونه ­ای پاسخ می­ دهند که شبیه پاسخهای آن ها در محیط واقعی است (ایجسلستیجن و همکاران، ۲۰۰۱).

غرق شدن در محیط مجازی، یک حالت روان شناختی است که در آن فرد خود را محصور، احاطه شده و در حال تعامل (واقعی یا خیالی) با یک محیط مجازی احساس می­ کند. این تعریف غرق شدگی نباید با تعریفی که غالباً از غرق شدگی که به عنوان یک شاخص عینی تلقی شده است اشتباه شود (شومی و همکاران، ۲۰۰۱). ارمی و مایرا (۲۰۰۵) جذب شدن و غرق شدن را یکدیگر متمایز کرده‌اند. منظور از جذب شدن، جهت گیری توجه به سوی تجربه است، وقتی کسی در تجربه ای جذب می شود در واقع با آن درگیر شده است؛ در حالی که در غرق شدن فرد جزیی از ماجرا و تجربه واقعی یا مجازی می شود.

۲-۱-۱۵-۱- عوامل مؤثر بر غرق شدن

بررسی شرایط و عوامل غرق شدن، به فراهم کردن سیستم‌های واقعیت مجازی کمک می­ کند. واقعیت عینی، واقعیت مجازی و خواب دیدن حاصل تحریکهای حسی بیرونی و نمودهای ادراکی درونی آن ها در تعامل با شناختهای پیشین فرد است.

پسوتکا (۱۹۹۶، پناهی شهری، ۱۳۸۸) به دو دسته از عواملی که در تعیین غرق شدگی نقش دارند اشاره ‌کرده‌است: حساسیت به غرق شدن و کیفیت غرق شدن. منظور از حساسیت نسبت به غرق شدن، عوامل انسانی مبتنی بر شناخت هستند مانند خیالپردازی، وضوح در تصویر سازی^[۴۰]، تمرکز، توجه و خود مهار^[۴۱]؛ در حالی که منظور از کیفیت غرق شدن اساساً عوامل مرتبط با فناوری هستند، مانند امکانات فناوری برای ایحاد محیط مجازی و عوامل حواس پرت کننده در محیط واقعی. ‌بنابرین‏، غرق شدن در محیط مجازی حاصل عوامل درونی (ویژگی‌های شخصیتی کاربر) و عوامل بیرونی (ویژگی‌های مرتبط با فناوری) است و عبارتند از (شومی و همکاران، ۲۰۰۱)میزان غنای حسی محیط مجازی (تنوع در تحریک هر یک از حواس و استفاده از حواس مختلف).

محتوای احساسی و عاطفی محیط مجازی آگاهی فرد از واسطه هایی که محیط مجازی را به وجود آورده اند، مانند نمایشگر یا ویدئو پروژکتور. با افزایش این آگاهی، توجه فرد از محیط مجازی به محیط واقعی معطوف می شود.

توانایی فرد برای کشف و جستجوی فعال در محیط مجازی و پیش‌بینی پذیری آنچه که در محیط مجازی اتفاق می افتد.

شناخت حاصل تعامل بین تحریکهای حسی بیرونی و الگوها و انتظارات درونی است. اطلاعات حاصل از حواس جسمی که از محیط واقعی نشأت ‌گرفته‌اند، از صافی فرایندهای درونی فرد می­گذرند و محیط ذهنی شکل می‌گیرد. شرایط بیرونی و درونی موجب می‌شوند فرد در موقعیتی غرق شود و حضور شکل گیرد. در این میان حواس نقش مهمی دارند و مبنای مفهوم غرق شدن هستند، مثلاً کیفیت بهتر تصویری (مثلاً صفحه بزرگتر) و کیفیت بهتر صدا موجب افزایش غرق شدگی می­ شود. در برخی محیط‌های مجازی، تصاویر، صداها و سایر تحریکهای حسی چنان اثری بر ادراک فرد می­ گذارد که گویی همه حواس درگیر ‌شده‌اند و خط بین دنیای واقعی و تصوری ناپیداست. وقتی جلو بازیکنی در یک محیط مجازی صفحه بزرگی قرار دارد و صدای واضحی به گوش می‌رسد، این صحنه و صداها بر اطلاعات پیرامونی دیگر چیره می‌شوند و بازیکن در دنیایی که بازی ایجاد می‌کند غرق می شود البته گاهی نیز کوچک یا بزرگ بودن صفحه نمایش تاثیری روی احساس حضور نداشته است (لارنی و همکاران، ۲۰۰۵ ، پناهی شهری، ۱۳۸۸).

حس بینایی معمولاً محرک اصلی در بسیاری از کاربردهای محیط‌های مجازی است، اما برای به وجود آوردن غرق شدگی لازم، کافی نیست. افزودن سایر حواس، مانند شنوایی و لامسه، شدت غرق شدن را افزایش می‌دهد. برای بررسی تأثیر هر یک از این حواس بر غرق شدن، ‌می‌توان افراد سالم را با افرادی که به دلیل ناتوانیها یا محدودیتهای حسی، از برخی محرک‌های واقعی و مجازی محروم هستند مقایسه کرد. محیط‌های مجازی­ای که از ترکیب تحریکات بینایی و شنوایی استفاده ‌می‌کنند متداول‌ترین نوع محیط‌های مجازی هستند. با احاطه فرد در میان این تحریکها، غرق شدن و در نتیحه احساس حضور در محیط شکل ‌می‌گیرد.

به نظر ویتمر و سینگر (۱۹۹۸، پناهی شهری، ۱۳۸۸) برای این که فرد در محیط مجازی غرق شود باید از محیط فیزیکی پیرامون خود جدا شود و احساس کند که تحریکهای حسی محیط مجازی او را احاطه و در بر ‌گرفته‌اند و اگر محیط مجازی از نوع تعاملی باشد، تعامل با مهار محیط آن­گونه که در محیط واقعی انجام می­ شود امکان پذیر باشد. یک محیط مجازی غرق کننده، به گونه ­ای مؤثر کاربر را از محیط فیزیکی خود جدا می­ کند و او را از محرک‌های حسی که در آن محیط وجود دارد محروم می­ کند و احساس غرق شدن در محیط مجازی را در کاربر افزایش می‌دهد. اگر کاربر احساس کند در خارج از محیط شبیه سازی شده قرار دارد و از بیرون به آن می نگرد، مثلا وقتی کاربر احساس کند این محیط را صرفا در یک نمایشگر رومیزی می بیند، احساس غرق شدن کاهش می‌یابد، حتی اگر با محرک‌های ارائه شده در آن محیط بخوبی درگیر شده باشد. ‌بنابرین‏، جدا شدن از محیط فیزیکی اطراف، خود را به محیط مجازی سپردن، تعامل و مهار طبیعی، از جمله عوامل مؤثر بر غرق شدن در یک محیط مجازی است. هرچه انسداد ادراکی دنیای واقعی بیشتر باشد درگیر شدن با محیط مجازی بیشتر می شود .

تمایل به غرق شدن در رسانه­های مختلف متفاوت است و به گونه ­ای پیچیده با ویژگی‌های رسانه تعامل دارد. در رسانه­هایی که کمتر غرق کننده هستند، احساس حضور بیشتر بستگی به تعلیق فعال ناباوری دارد و ‌بنابرین‏ نقش تمایل به غرق شدن (عوامل درونی) بیشتر از وقتی است که از رسانه­های پیچیده­تر و غرق کننده­تر استفاده می­ شود. تأثیر نوع رسانه بر غرق شدن یا احساس حضور، به نوع تکلیف و روش آزمایشی هم بستگی دارد؛ مثلا سهم ویژگی‌های مرتبط با کاربر وقتی بیشتر است که ارزیابی ذهنی از احساس حضور صورت می‌گیرد ( همان منبع ) .

محیط‌های رسانه­ای پیچیده در حال گسترش هستند و مهم است بدانیم این سیستم‌ها با چه نوع کاربرانی بهتر عمل ‌می‌کنند. از نظر اقتصادی نیز منطقی است بررسی شود چه کسانی از درمان در محیط‌های مجازی بیشتر بهره­مند می­شوند. در آن دسته از محیط‌های رسانه­ای که به اندازه کافی غرق کننده­اند، نقش عوامل مرتبط با کاربر بر احساس حضور کاهش می­یابد رسانه ­ها و محیط‌های کمتر غرق کننده بیشتر به منظور آموزش و محیط‌های بیشتر غرق کننده بیشتر به منظور مهارت آموزی به کار می‌آیند (همان منبع).

۲-۱-۱۵-۲- انواع غرق شدن

اساس رقابت سازمانی در اقتصاد کنونی از منابع ملموس و غیر ملموس پیشین به دانش تبدیل شده و از طرفی دیگر تمرکز سیستم‌های اطلاعاتی نیز از مدیریت اطلاعات به مدیریت دانش تبدیل گردیده است. کسب وکارهایی که بتوانند به صورت کارآ دانش موجود در سازمان خود را کسب کنند و از آن در راستای فرآیندهای کسب وکار استفاده نمایند، محصولات و خدمات این کسب و کارها از مزیت‌های رقابتی مناسبی در بازار برخوردار خواهند بود.. بسیاری از سازمان‌ها به عنوان کسب ‌و کارهای دانش مدار مطرح می‌باشند که مدیریت دانش در آن ها اساس کار را تشکیل می‌دهد. امروزه سازمان هایی که رقابت مندی در بازار را موضوع محوری برای خود قلمداد می‌کنند، مدیریت دانش را به عنوان یکی از فعالیت های مطرح برای اثر بخشی فعالیت هایشان در نظر می گیرند از سوی دیگر از آنجائی که نرخ شکست پروژه های مدیریت دانش قابل توجه است، شناخت عوامل اساسی موفقیت می‌تواند کسب ‌و کارها را در نیازسنجی، برنامه ریزی، اجرا و پیاده سازی مدیریت دانش یاری دهد تا احتمال شکست پروژه های مدیریت دانش کاهش یابد. اهمیت و کاربرد اصلی عوامل اساسی موفقیت مدیریت دانش در این است که با شناسایی و نظارت بر این عوامل، سازمان می‌تواند به پیاده سازی موفقیت آمیز مدیریت دانش اطمینان داشته باشد. ‌بنابرین‏، هر فعالیتی که سازمان در پیاده سازی مدیریت دانش انجام می‌دهد باید پیشاپیش بررسی گردیده و برنامه ریزی برای عملکرد مطلوب و مناسب در عوامل موفقیت را انجام داده باشد(طالبی و ترکمانی،۱۳۹۰،۱۷-۱)

مدیریت دانش یک ابزار مدیریتی است که به وسیله برخی از شیوه ها و تکنیک ها، مجموعه ای از اصول با هدف ایجاد، تبدیل، انتشار و استفاده از دانش، معرفی می‌شوند (تنریوردی^[۱]، ۲۰۰۵: ۳۲۵). از جمله مزایای فراهم شده توسط دانش می توان به شناسایی و خلق ایده های ارزشمند، تجاری سازی ایده ها و ارزش ایجاد شده توسط آن اشاره کرد (یانگ و چن^[۲]، ۲۰۰۷، ۹۷). امروزه سازمان هایی که دارای مزیت رقابتی پایدار هستند، به موفقیت بالاتری در بازار دست پیدا می‌کنند (بچینا^[۳]، ۲۰۰۵:۹۹). چوی^[۴] و همکاران (۲۰۰۸) بیان می‌کنند که در شرایط کنونی، مزیت رقابتی پایدار تنها با به کارگیری دانش برای نوآوری به دست می‌آید (چوی، ۲۰۰۸، ۲۳۵). به همین دلیل امروزه، دانش یک دارایی ارزشمند سازمانی به حساب می‌آید که نیازمند مدیریت است. هسته اصلی مدیریت دانش، کسب دانش مناسب برای افراد مناسب در زمان و ساختار مناسب است (مدهوشی و ساداتی^[۵]، ۲۰۱۰، ۳۹۳). هرچند که روش های استقرار مدیریت دانش دائما در حال بهبود است، اما در دنیای امروزی، در دستور کار بسیاری از مدیران قرار گرفته است (قالمق و همکاران، ۱۳۹۱). برای پیاده سازی مدیریت دانش می توان ۸ عملیات را پیشنهاد کرد: شناسایی فرایند، طراحی و برنامه ریزی فرایند، اجرا و پیاده سازی فرایند، تسهیل فرایند، نظارت بر فرایند، آنالیز و تجزیه و تحلیل فرایند، اصلاح و بهبود اشکالات فرایند، اسقاط و کناره گذاری فرایند (ادواردز^[۶]، ۲۰۱۱). از سوی دیگر، در هنگام اجرای برنامه مدیریت دانش باید نسبت به عواملی که در برنامه خلل ایجاد کرده و میزان موفقیت آن را دچار نقص می‌کنند نیز آگاه بود. برخی از موانع پیش روی استقرار مدیریت دانش عبارتند از: عدم درک درست مدیران نسبت به مدیریت دانش، عدم موفقیت در تطبیق تلاش های مدیریت دانش سازمانی با اهداف استراتژیک سازمان، عدم وجود فضای باز برای ابراز عقاید و ایده های جدید، عدم انگیزه و اعتماد به مدیریت دانش و …(کامرو^[۷]، ۲۰۱۲). طبق شواهد، با عدم شناخت موانع استقرار مدیریت دانش، بسیاری از طرح هایی که سازمان ها برای توسعه و بهره برداری از منابع دانشی خود ارائه می‌کنند، ناموفق بوده است که این امر موجب فرسودگی دانش سازمان، از بین رفتن منابع دانشی سازمان و کاهش بهره وری نیروی کار می‌گردد. در این شرایط، سازمان در دستیابی به قدرت رقابتی و ایجادد نوآوری در سازمان با مشکل مواجه شده و حیات سازمان دچار مخاطره خواهد شد (آدریان^[۸]، ۲۰۱۲). در هر صورت، امروزه سازمان ها ‌به این نتیجه رسیده اند که با پیاده سازی مدیریت دانش می‌توانند از ظرفیت های فکری شان در جهت بهبود عملکرد سازمانی استفاده کنند. البته اجرای اثربخش مدیریت دانش مستلزم توجه به زیرساخت ها یا عوامل کلیدی است که نقش کاتالیزور دارند و موجب تسهیل و توانمندی آن می‌گردند (نجف بیگی و همکاران، ۱۳۹۰، ۱۵۰). ‌بنابرین‏ سازمان ها هنگام طراحی و اجرای مدیریت دانش بایستی از زیرساخت های مورد نیاز آن اطمینان حاصل کنند. این زیرساخت ها، عوامل توانمندساز، تسهیل کننده و فعالیت‌هایی هستند که در پیاده سازی مدیریت دانش حیاتی تلقی می‌شوند (راستوگی^[۹]،۲۰۰۰: ۴۹-۳۹). اینکه چه عاملی موجب موفقیت استقرار مدیریت دانش در سازمان ها می شود، پرسش مهمی است که پژوهشگران مدیریت را به خود مشغول داشته است. برخی فقط به عوامل داخلی و خارجی اشاره کرده‌اند و برخی دیگر نیز عوامل سیاسی، اجتماعی و … را دخیل دانسته اند. اما اکثر محققان، چهار عامل «فرهنگی، سازمانی، تکنولوژیکی، منابع انسانی» را از عمده ترین و تاثیرگذارترین فاکتورها بر استقرار مدیریت دانش ذکر کرده‌اند (دانش فرد و شهابی نیا، ۱۳۸۹). با این تفاسیر و با توجه به اهمیت موضوع، هدف تحقیق حاضر، عوامل مؤثر بر مدیریت دانش در شرکت های تولیدی استان گیلان است. لذا به منظور دستیابی به هدف مورد نظر، سوال پژوهشی ذیل مطرح گردیده است: «عوامل مؤثر بر استقرار مدیریت دانش در شرکت های تولیدی استان گیلان کدامند؟».

۱-۳- ضرورت انجام تحقیق

امروزه مدیریت دانش به عنوان یک موضوع مهم و حیاتی درسازمان مطرح شده است. سازمان‌ها بر این باورند که به کارگیری سیستم های مدیریت دانش می‌تواند به برتری بلند مدت خود در عرصه های رقابتی ادامه دهد. صاحب‌نظران مدیریت سازمانی ‌به این نکته اشاره دارند که اگر سازمانی به راحتی نتواند شکل صحیحی از سیستم های مدیریت دانش را در جایگاه مناسب خود به کار برد، در عرصه های رقابتی جهانی با مشکل مواجه خواهد شد. اما مدیریت دانش هنوز هم رشته نسبتا” جوانی است وبا وجود هزاران نشریه در بسیاری مناطق، اختلاف بین متخصصان مختلف مدیریت دانش وجود دارد.با این حال به مدت طولانی این توافق کلی وجود داشته است که انجام مدیریت دانش آسان نیست. واینکه هیچ راه حل متناسب برای همه و هیچ روش واحد برای اینکه اجرای مدیریت دانش بتواند دریک سازمان موفق شود، وجود ندارد.