بهره وری در جامعه زمانی تحقق پیدا می‌کند که تمامی بخش های تولیدی ، اجتماعی و خدماتی سعی در استفاده از یک نظام مناسب بهره وری داشته باشند که معمولا نظام قانون گذار می‌تواند با هموار کردن راه ها ، باعث به وجود آمدن بهره وری شود و عامل انسانی در راه تکامل آن کوشش کنند.

بهره ­وری پایین در سازمان ها ، شرکت و مؤسسات مختلف ناشی از عوامل گوناگونی است. متناسب با این عوامل روش های متفاوتی نیز برای رفع مشکلات وجود دارد. به کلیه تلاش‌های سیستماتیک و ساختار یافته برای حذف یا کاهش تلفات ناشی از مواد ، ماشین ، انسان و یا تعامل نادرست بین آن ها ، نظام ارتقای بهره وری گفته می شود. نظام ارتقاب بهره وری در سه گروه قابل دسته بندی است:

– نظام­هایی که بر حذف یا کاهش تلفات ناشی از مواد ‌و ماشین تمرکز دارد.

– نظام­هایی که بر حذف یا کاهش تلفات ناشی از عملکرد انسان تمرکز دارد.

– نظام­هایی که بر حذف یا کاهش تلفات ناشی از تعامل نامناسب بین انسان ، ماشین و مواد تمرکز دارد.

گروه اول نظام­های سخت افزار محور ، گروه دوم نظامهای انسان افزار محور و گروه سوم را نظام های نرم افزار محور گویند. برای ارتقای بهره ­وری قبل از هر چیز باید عوامل مؤثر بر بهره ­وری را خوب شناخت.

ناکایما معتقد است عوامل مؤثر بر بهره ­وری دو نوع است:

الف- عوامل کوتاه مدت.

ب- عوامل بلند مدت.

تغییرات کوتاه مدت در بهره ­وری غالبا به میزان انگیزه پرسنل برای کار و بهبود روش‌ها و سیستم‌های جاری و گردش کار و تغییرات در میزان فشار کار و نوسانات تجاری بستگی دارد. انواع عوامل بلند مدت مؤثر بر بهره وری عبارتند از:

۱- ایجاد وتوسعه محصولات جدید.

1. 1. معرفی روش های تولید جدید.

1. کشف منابع جدید.

۴- یافتن کانال‌های جدید بازار یابی.

۵- عقلایی کردن ساخت اقتصادی و بهره وری.

در یکی از گزارش های مربوط به بررسی های بهره وری که از سوی وزارت کار در ژاپن منتشر شده است:

1. 1. نحوه استقرار تجهیزات و پرسنل.

1. 1. مهارت نیروی کار.

1. کیفیت مواد.

سازمان بین‌المللی کار عوامل مؤثر بر بهره ­وری را از دیدگاه وسیع تر به سه دسته زیر طبقه بندی ‌کرده‌است:

1. 1. عوامل کلی از قبیل آب و هوا ، توزیع جغرافیایی مواد خام وغیره.

1. 1. عوامل تشکیلاتی و فنی از قبیل کیفیت مواد خام ، جانمایی و حمل استقرار کارخانه ، فرسایش و از بین رفتن ماشین آلات و ابزار و غیره.

1. عوامل انسانی از قبیل روابط مدیریت و کارکنان ، شرایط اجتماعی و روانی کار ، فعالیت اتحادیه کارگری وغیره.

سولو عوامل مؤثر بر بهره ­وری را با در نظر داشتن تابع تولید ، تحولات فنی و تراکم سرمایه معرفی می‌کند.

برخی دیگر از اقتصاددانان ، عوامل مؤثر بر بهره وری را چنین دسته بندی کرده‌اند:

– تغییرات تکنولوژیک.

– قابلیت نیروی کار به قابلیت ها و توانایی‌های خاص کارگر محدود می شود.

– میزان سرمایه به ازای واحد نیروی کار که منعکس کننده میزان تمرکز سرمایه یا حجم سرمایه ای است که واحد نیروی کار می‌تواند آن را مصرف کند.

سومانث برخی از مهمترین عوامل مؤثر بر بهره ­وری در آمریکا را بشرح زیر بر می­شمارد:

– میزان سرمایه گذاری

– نسبت سرمایه به کار

– تحقیق و توسعه

– میزان استفاده از ظرفیت

– قوانین دولت

– عمر کارخانه و تجهیزات

– هزینه های انرژی

– ترکیب نیروی کار

– اخلاق کاری

– ترس کارگران ‌در مورد از دست دادن شغل

– تاثیر اتحادیه ­ها

– مدیریت

بهره ­وری را می توان از دو دیدگاه دیگر بررسی کرد:

الف- دیدگاه تکنیکی (نگرش فنی)

بهره وری نسبت ستانده به یکی از عوامل تولید است. ‌به این ترتیب با توجه به اینکه منظور ارتباط خروجی با هر یک از عوامل سرمایه ثابت ، سرمایه در گردش ، مواد خام و مانند آن ها می‌باشد ، بهره وری سرمایه ثابت ، بهره وری در گردش ، بهره وری مواد خام و مانند آن ها مطرح می شود. این تعریف را مؤسسه‌ همکاری اقتصادی اروپا در سال ۱۹۵۰ ارئه ‌کرده‌است.

ب- دیدگاه (نگرش) فرهنگی

– یک دیدگاه فکری است که همواره سعی در بهبود وضع موجود دارد.

– یک ایدئولوژی، فرهنگ وشیوه زندگی است.

بنابرین بهره وری به عنوان یک فلسفه مبتنی بر استراتژی بهبود ، عاملی است که قشرهای مختلف یک جامعه را در بر گرفته و منافع آن ها را به یکدیگر پیوند می‌دهد ، در این بینش انسان به عقیده و باوری دست پیدا می‌کند که می‌تواند امروز وظایف خویش را از دیروز بهتر و مطلوب تر انجام دهد.

باید توجه داشت که هیچ یک از عوامل فنی به تنهایی مد نظر نیستند بلکه مجموعه آن ها بر رشد بهره وری موثرند.

پرکو پنکو دسته بندی عوامل مؤثر بر بهره وری یک سازمان را به صورت زیر ارئه داده است:

الف- عوامل خارجی یا غیر قابل کنترل یا عوامل برون سازمانی

به عواملی اطلاق می شود که از خارج بر سازمان اثر می‌گذارند و تحت اختیار افراد و مدیران درون سازمان نیستند. یعنی مدیریت تشکیلات قادر نیست در کوتاه مدت آن ها را تحت کنترل در آورد و بر آن ها اثر گذارد. لاجرم سازمان باید خود را با تغییرات آن ها منطبق سازد. مانند قوانین و مقررات ملی.

ب- عوامل داخلی یا قابل کنترل یا عوامل درون سازمانی

این عوامل تحت حیطه و اختیارات افراد و مدیران داخل سازمان است که با تعمق و مدیریت صحیح می‌تواند با بهره وری بالا به کار گرفته شوند. این عوامل را می توان به شرح ذیل تقسیم بندی کرد:

عوامل سخت افزاری

مانند ماشین آلات و تجهیزات ، تکنولوژی ، مواد اولیه – انرژی ، ابزار – منابع مالی (سرمایه) ، زمین

عوامل نرم افزاری

اطلاعات ، دستور العملها ، نقشه ها و فرمول‌ها.

عوامل انسان افزاری یا مغز افزاری این عوامل به دو شاخه اصلی تقسیم می شود:

الف- عوامل مؤثر بر ارتقای بهره وری نیروی انسانی مانند:

– توان فنی و تخصصی نیروی کار و قدرت انجام کار ، از قبیل علم ، تجربه تحصیلات و استعداد

– توان انگیزه و تمایل به انجام کار ، از قبیل نیاز های مادی و فیزیکی ، نیاز های روحی –روانی ، محیط کار

ب- عوامل مؤثر بر ارتقای بهره وری مدیریت مانند:

– فلسفه و سبک مدیریت

– سازماندهی، برنامه ریزی

– سیستم های اطلاعاتی مدیریت

عوامل سخت افزاری

گروه سخت افزاری شامل ۴ بخش می شود:

الف)تولید ب)کارخانه و تجهیزات ج)تکنولوژی د)مواد وانرژی

الف- محصول

منظور از بهره وری محصول را اینگونه تعریف می‌کنند که محصول عرضه شده تا چه اندازه نیاز ها را تامین می‌کند و با طراحی بهتر و مشخصات بهتر محصول است که می توان ارزش مصرف را بالا برد برای افزایش بهره وری باید تلاش کرد که محصول را در مکان درست ، زمان درست و قیمت مناسب عرضه نمود که رعایت اصول باعث صرفه جویی در مقیاس خواهد شد.

ب- کارخانه و تجهیزات