محدودیت‌های موجود در قوانین ایران مانند ۱) قانون اساسی، ۲) قانون بودجه از یک سو و از سوی دیگر ۳) الزامات و تاکیدات مجلس برای ایجاد شرایط سرمایه‌گذاری خارجی در کشور، خصوصاًً در بخش نفت و گاز سبب گردیده است تا راه‌های جذب منابع مالی و انتقال تکنولوژی، به شیوه‌‌های خاص از قراردادهای توسعه نفت محدود و معمول گردد. می‌توان گفت شاخص‌ترین و رایج‌ترین گونه قرارداد در بخش بالادستی صنعت نفت و گاز ایران که مورد قبول مراجع قانون‌گذار ‌کشور است، یک نوع قرارداد خرید خدمات پیمانکاری، موسوم به «بای‌بک یا بیع‌متقابل» می‌باشد که همراه با تامین منابع مالی صورت می‌گیرد.

قرارداد بای‌بک زیرگروه قرارداد‌های خرید خدمت محسوب می‌گردد. در این نوع قرارداد، شرکت سرمایه‌گذار خارجی مسئولیت پرداخت کلیه وجوه سرمایه‌گذاری و همچنین نصب تجهیزات و راه‌اندازی و انتقال تکنولوژی را برعهده می‌گیرد و پس از راه‌اندازی، کلیه پروژه را به کشور میزبان واگذار می‌کند. بازگشت سرمایه و همچنین سود ناشی از سرمایه‌‌گذاری از طریق فروش محصولات به دست می‌آید که به دلیل گستردگی و بالابودن پتانسیل ایجاد بستر بهره‌وری بین‌المللی و تنوع شروط و ویژگی‌های این قرارداد، بررسی این قرارداد موضوع تحقیق این پایان‌نامه قرار گرفته است.

ب: سوالات تحقیق

1. 1. ماهیت حقوقی قرارداد بای‌بک چیست؟

1. 1. ویژگی‌ها و جایگاه قرارداد بای‌بک در قوانین و مقررات چگونه است؟

1. تأثیر بای‌بک در توسعه روابط بین‌الملل چیست؟

ج: فرضیات تحقیق

1. 1. ماهیت حقوقی قرارداد بای‌بک، نوعی قرارداد خرید خدمت محسوب می‌گردد که در آن شرکت سرمایه‌گذار خارجی مسئولیت پرداخت کلیه وجوه سرمایه‌گذاری را به عهده می‌گیرد.

1. 1. به نظر می‌رسد ویژگی‌های عقد قراردادهای خدماتی در چارچوب قرارداد بای‌بک مورد توجه کشور میزبان واقع می‌شوند. ویژگی‌هایی مثل: ۱) مالکیت کامل کشور میزبان بر منابع (نفت خام و گاز طبیعی)، ۲)نفی مشارکت خارجی، ۳) حاکمیت قوانین کشور میزبان بر قرارداد بای‌بک، ۴) حاکمیت قوانین کشور میزبان بر حکمیت و داوری، ۵) حاکمیت قوانین پولی کشور میزبان بر روابط ارزی و…

1. بای‌بک ‌به دلیل روند سودآفرینی که دارد قابلیت جذب سرمایه‌گذاری خارجی را میسر می‌کند که این مسئله می‌تواند در قالب همکاری‌های مشترک منطقه‌ای تبلور یابد.

د: سوابق تحقیق

‌در مورد تحلیل حقوقی قرارداد بای‌بک در ایران با رویکرد توسعه روابط بین‌الملل، تحقیق مستقلی انجام نشده است، لیکن در برخی آثار حقوقی، اشاراتی به آن شده است که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

آیین‌نامه چگونگی قراردادهای بای بک غیرنفتی مصوب ۰۹/۱۱/۷۹هیات وزیران تعریف داشته است: بای بک یا معاملات دوجانبه به مجموعه‌ای از روش‌های معاملاتی اطلاق می‌شود که به موجب آن سرمایه‌گذار تعهد می‌کند تمام یا بخشی از تسهیلات مالی (نقدی و غیرنقدی) را برای تامین کالاها و خدمات مورد نیاز، شامل کالاهای سرمایه‌ای یا واسطه‌ای یا مواد اولیه یا خدمات، جهت ایجاد توسعه، بازسازی و اصلاح واحد تولیدی و خدماتی در اختیار سرمایه‌پذیر قراردهد و بازپرداخت تسهیلات شامل اصل و هزینه های تبعی آن را از محل صدور کالا و خدمات تولیدی و سرمایه‌پذیر دریافت کند. این نوع معامله سرمایه‌گذاری، ترکیبی از کارخانه و عملیات تجاری که بهای معامله نه به ارز خارجی بلکه با تحویل محصولات ساخته شده پرداخت می‌شود. (شاپیرا، ۱۳۷۱: ۱۴۹-۱۷۰)

ترجمه‌ی بای‌بک به بیع متقابل این توهم را به وجود می‌آورد که ماهیت بای‌بک همان ماهیت عقد بیع را دارد در حالی که در ترجمه بای‌بک اشتباه صورت گرفته است. بای‌بک را اصولاً نباید از مفهوم لغوی آن دور کرد. از لحاظ لغوی به معنای «بازخرید» است و معنی حقوقی آن هم از معنی لغوی آن دور نیفتاده است. (صادقی، ۱۳۸۳: ۱۲۶)

ه: اهداف تحقیق

هدف کلی: بررسی و شناسایی ماهیت و ویژگی‌های حقوقی قرارداد بای‌بک جهت شناخت و اصلاح معایب آن.

هدف ویژه : اصلاح ساختارهای قراردادهای بای بک در مبادلات بین‌المللی و پیشگیری از زیان و ضرر.

کاربران: مجموعه دستگاه‌های ذیربط و فعال در عرصه تجارت بین‌المللی، مجموعه صنایع تبدیلی و نقل و انتقالات نفت و گاز، مجلس شورای اسلامی و کمیسیون حقوقی و اقتصادی مجلس و… .

و: روش تحقیق

این تحقیق به وسیله مطالعات کتابخانه‌ای و روش تحلیلی- توصیفی با بهره گرفتن از روش فیش‌برداری انجام شد. ابتدا به شناسایی منابع معتبر و سپس به مطالعه و فیش‌برداری پرداخته، پس از آن مطالب در قالب تحقیق تدوین و پس از بررسی سوالات و فرضیات تحقیق و شرایط حقوقی قرارداد بای‌بک، تحلیل و با نتیجه‌گیری اتمام می‌یابد.

ز: ساختار تحقیق

مطالب این پایان‌نامه در پنج فصل تدوین گردیده است که فصل اول ‌در مورد کلیات تحقیق، فصل دوم تاریخچه و مفاهیم تحقیق که خود شامل سه مبحث می‌باشد و مبحث اول ‌در مورد تاریخچه قرارداد بای‌بک، مبحث دوم مفهوم‌شناسی بای‌بک، مبحث سوم جایگاه قراردادهای بای‌بک در قوانین موضوعه بحث می‌شود. در فصل سوم با عنوان مراحل عملیاتی قرارداد بای‌بک صحبت می‌شود که شامل چهار مبحث می‌باشد و در فصل چهارم ‌در مورد مزایا و معایب بای‌بک بر روابط بین‌الملل صحبت شده که شامل چهار مبحث مجزا می‌باشد و در فصل پنجم نتیجه‌گیری و پیشنهاداتی ارائه گردیده است.

فصل دوم:

تاریخچه و مفاهیم تحقیق

بای بک یکی از شیوه های تجارت متقابل است که در زبان فارسی آن را خرید بازیافتی و بازخرید نیز ترجمه کرده‌اند. در معاملات بای بک از یک‌سو ماشین‌آلات، تجهیزات تولیدی یا یک کارخانه‌ی کامل از سوی یک عرضه‌کننده به کشور دیگری صادر می‌گردد و در مقابل، محصولاتی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به وسیله همین تسهیلات تولید شده بابت تمام یا بخشی از بهاء این تسهیلات، در مدت زمان معینی دریافت می‌شود.

در این فصل که شامل دو مبحث و پنج گفتار می‌باشد، به تعریف و تاریخچه قرارداد بای‌بک و مفهوم‌شناسی آن می‌پردازیم و همچنین در مبحث دوم چند نمونه از قراردادهای بای‌بک را توضیح می‌دهیم.

در قرار داد بای‌بک که یکی از روش‌های است، محصولاتی که به طور مستقیم یا غیر مستقیم به وسیله همین تسهیلات تولید شده بابت تمام یا بخشی از بهاء این تسهیلات، در مدت زمان معینی دریافت می‌شود. به‌عبارت دیگر محصولات مورد تبادل در این شیوه از تجارت متقابل به‌نحوی به یکدیگر مربوط هستند.

مبحث اول: تاریخچه قرارداد بای‌بک