به نظر فروید کمتر انسانی متعارف به حساب می‌آید و هر فرد به شکلی نامتعارف است. وی از دیدگاه روان شناسی، انسان نا متعارف را به دو گروه روان نژند و روان پریش تقسیم می‌کند و هسته مرکزی بیماری روانی را اضطراب می‌داند. به عقیده فروید، نوع مکانیسم های دفاعی مورد استفاده افراد سالم، روان نژند و روان پریش متفاوت است. شخص سالم از مکانیسم های دفاعی نوع دوستی، شوخ طبعی، پارسایی و ریاضت و والایش استفاده می‌کند( نجات، ۱۳۷۸).

۲-۷-۳-۱-۲ نظریه کارل یونگ^[۱۹]

به نظر یونگ فرایندی که موجب یکپارچگی شخصیت انسان می شود، فردیت یافتن یا تحقق خود است. در انسان فردیت یافته هیچ یک از وجوه شخصیت مسلط نیست. نه هوشیار و نه ناهشیار، نه یک کشش و گرایش خاص و نه هیچ یک از نسخ های کهن، بلکه همه آن ها به توازن رسیده اند( نجاتی و ایروانی، ۱۳۷۸).

یونگ خاطر نشان کرد که نیمه اول زندگی باید صرف دنیای واقعیت عینی واقعیت عینی، یعنی تحصیل، شغل و خانواده شود،در مقابل نیمه دوم زندگی باید صرف دنیای ذهنی و درونی شود که تا آن زمان مورد بی توجهی قرار گرفته است. نگرش شخصیت باید از برون گرایی به درون گرایی تغییر یابد. تمرکز به هوشیاری باید به واسطه آگاهی از ناهشیار تعدیل شود و همبستگی ها باید از مسائل جسمانی و مادی به مسائل معنوی، فلسفی و شهودی تغییر کند. اشخاصی که در یکپارچه سازی های هماهنگ نا هشیار و هشیار و در تجربه کردن هستی درون خود موفق هستند، در موقعیتی قرار دارند که به سلامت روان شناختی مثبت می‌رسند. موقعیتی که یونگ آن را تفرد نامید. تفرد یعنی بر آوردن استعدادهای شخصی و پرورش دادن خود شخص(شولتز^[۲۰]،۱۹۸۸،به نقل از سید محمدی۱۳۸۱).

۸-۳-۱ -۲ مفهوم سلامت روان در نظریه های روانی- اجتماعی و زیستی – روانی

1. نظریه آلفرد آدلر^[۲۱]

آدلر به ماهیت اجتماعی انسان تأکید نموده است. به عقیده آدلر علاقه اجتماعی برای اولین بار در جریان رابطه مادر و کودک بروز می‌کند و آموخته می شود. به نظر آدلر فرد دارای سلامت روان رابطه اجتماعی صمیمی و مطلوبی دارد و جایگاه خودش را در خانواده و ‌گروه‌های اجتماعی به درستی می شناساند. همچنین فرد سالم در زندگی هدفمند و غایت مدار است و اعمال او مبتنی بر تعقیب این اهداف است. غایی ترین هدف شخصیت سالم تحقق خویشتن است. از ویژگی های دیگر سلامت روان شناختی این است که فرد سالم مرتب به بررسی ماهیت اهداف و ادراکات خودش می پردازد و اشتباهاتش را برطرف می‌کند. چنین فردی سعی در کاستن عقده خود دارد و به دنبال غلبه بر مشکلات خود می‌باشد و در نهایت چنین فردی موفق می شود که انگیزه های نامطلوب خود را دگرگون سازد( کورسینی^[۲۲]، ۱۹۷۳؛ به نقل از جنانی، ۱۳۸۱).

فرد دارای سلامت روان به نظر آدلر، روابط اجتماعی و صمیمی مطلوبی دارد و جایگاه خودش را در خانواده و ‌گروه‌های اجتماعی به درستی می شناسد. همچنین فرد سالم در زندگی هدفمند و غایت مدار است و اعمال او مبتنی بر تعقیب این اهداف است. غایی ترین هدف شخصیت سالم، تحقق خویشتن است. از ویژگی های دیگر سلامت روان شناختی این است که فرد سالم مرتباً به بررسی ماهیت اهداف و ادراکات خودش می پردازد و اشتباهاتش را برطرف می‌سازد. چنین فردی خالق عواطف خودش است، نه قربانی آن ها. آفرینش گری و ابتکار فیزیکی، از ویژگی های دیگر این افراد است. فرد سالم از اشتباهات اساسی پرهیز می‌کند. اشتباهات اساسی شامل تعمیم مطلق، اهداف نادرست و محال، درک نادرست و توقع بی مورد از زندگی، تقلیل یا انکار ارزشمندی خود و ارزش ها و باورهای غلط می‌باشد( شاملو، ۱۳۸۴).

آدلر معتقد است که مسأله اساسی در انسان کهتری می‌باشد و تمام فعالیت های هر فرد به قصد قدرتمند شدن انجام می شود. ‌به این ترتیب فعالیت های هر فرد به منظور رفع احساس کهتری ودستیابی به یک حس مهتری صورت می‌گیرد( پاشا شریفی، ۱۳۸۰).

بنابر نظریه آدلر فرد برخوردار از سلامت روان شناختی توان و شهامت یا جرئت عمل کردن را برای نیل به اهدافش دارد. چنین فردی جذاب و شاداب است و روابط اجتماعی سازنده و مثبتی با دیگران دارد. فرد سالم به عقیده آدلر از مفاهیم و اهداف خودش آگاهی دارد و عملکرد او مبتنی بر نیرنگ و بهانه نیست. فرد دارای سلامت روان مطمئن و خوشبین است و ضمن پذیرفتن اشکالات خود در حد توان اقدام به رفع آن ها می‌کند( خدارحیمی، ۱۳۸۴).

1. نظریه اریک اریکسون^[۲۳]

اگر “ناخوداگاه” را خدای فروید بدانیم، پس “من” نیز خدای اریکسون و روان شناسان “من” است.به عقیده اریکسون سلامت روان شناختی اصولاً نتیجه عملکرد قوی و قدرتمندی “من” است. “من” عنوان و مفهومی است که نشان دهنده توانایی یکپارچه سازی اعمال و تجارب شخص به صورت انطباقی و سازشی است ( خدارحیمی، ۱۳۸۴).

به عقیده اریکسون « من» تنظیم کننده درونی است که تجارب فرد را سازمان دهی می‌کند و در نتیجه از انسان در مقابل فشارهای نهاد و من برتر( فراخود ) حمایت می‌کند. هنگامی که رشد انسان و سازمان های اجتماعی به نحو متناسب هماهنگ شود، هر کدام از مراحل رشد روانی – اجتماعی توانایی ها و استعدادهای مشخص ظهور پیدا می‌کند( حسینی، ۱۳۶۵).

به عقیده اریکسون سلامت روان شناختی هر فرد به همان اندازه ای است که توانسته است توانایی متناسب با هر کدام از مراحل زندگی را کسب کرده باشد. صفات متمایز کننده سلامت روان شناختی این است که فردی که در جامعه زندگی می‌کند بایستی از تعارض عاری باشد، بایستی از استعداد و توانایی بارزی استفاده کند، در کارشماهر و استاد باشد، ابتکار نامحدود داشته باشد، از انجام لحظه به لحظه حرفه اش پسخوراند بگیرد و در نهایت ‌در مورد فرایند زندگی نظریه معنوی روشن و قابل درکی داشته باشد( خدارحیمی، ۱۳۸۴).

1. کارن هورنای

هورنای از دانشمندانی است که در روانکاوی کلاسیک تغییراتی به وجود آورده است. به عقیده او محیط و فرهنگ در رشد و گسترش شخصیت و سلامتی یا ناسلامتی انسان تأثیر به سزایی دارد. به عقیده کارن هورنای، انسان برخوردار از سلامت روان دارای این ویژگی هاست:

الف) احساس عدم امنیت نمی کند و لذا فاقد پرخاشگری و خودشیفتگی است.

ب) قدرتمندی نیازهای دهگانه در او خفیف است، به علاوه قابلیت تغییر و تحول و جایگزینی این نیازها را دارد.

ج) انسان سالم از هر سه نوع طبقه کلی نیازها با توجه به اوضاع و احوال متناسب استفاده می‌کند، در حالی که کودکان فقط به سوی دیگران می‌روند، نوجوانان در مقابل دیگران می ایستند و سالمندان از دیگران دوری می‌کنند.

د) انسان سالم به دلیل آگاهی از خود واقعی اش و استعدادهای بالقوه خود تسلیم محیط اجتماعی و فرهنگی نیست بلکه ابتکار و شخصیت خودش را عهده دار می شود.

ه) خودشناسی و کوشش برای تحقق استعدادهای فطری و ذاتی وظیفه اخلاقی و امتیاز معنوی شخصیت سالم است و هدف او کمال است.

ز) انسان سالم خودآگاهی دارد و از خود واقعی و استعدادهایش کم و بیش آگاه است و خودش بسیاری از مشکلات زندگی اش را حل می‌کند، لذا به دیگران وابستگی ندارد( خدارحیمی، ۱۳۸۴).

۹-۳-۱-۲ مفهوم سلامت روان شناختی در نظریات گشتالتی