۲٫ قهوه چیان قهوه خانه ها خصوصی

در دوره صفوی در دربار پادشاهان کسانی به نام “قهوه ‏چی باشی“ آبدارخانه دربار را می‏گرداندند. در عهد ناصرالدین شاه نوشیدن قهوه و چای، هر دو در دربار و خانه ‏های بسیاری از روحانیان، اعیان و رجال درباری معمول شد که اینان آبدارخانه ‏ها یا قهوه‏خانه‏ هایی در دربار و خانه‏ های خود برپا کرده بودند. در این آبدارخانه‏ ها، قهوه چیان و قلیان چاق‏کنان ماهر با منصبهای قهوه‏ چی، غلام قهوه‏ چی و قلیاندار و قهوه‏ چی باشی یا آبدارباشی به کار گمارده شده بودند.

۳٫ قهوه چیان قهوه خانه های موقت

به هنگام ‌عزاداری‌ها و روضه‏ خوانیهای بزرگ، به خصوص ‌عزاداری های سالار شهیدان، امام حسین (ع)، در دهه محرم و اربعین حسینی در ماه صفر، و در مجالس عروسی و میهمانیهای بزرگ، مانند ولیمه بازگشت از سفر حج یا ختنه ‏سوران، و اجتماع های صنفی و سیاسی قهوه‏خانه‏ هایی در طول ایام گردهمایی ها برپا می‏ شد. این قهوه‏خانه ‏ها در خانه ها و تکیه ها و مساجد دایر بود.

۴٫ قهوه چیان دوره گرد

قهوه‏ چی گری دوره‏ گرد یا سیار یکی از شغل های سرپایی رایج در شهرها بود. قهوه‏ چیان دوره‏ گرد بساطی ساده و جمع و جور داشتند. این گروه قهوه‏ چی، قهوه یا چای را به کوچه و بازار می‏بردند و در محل تجمع کارگران و پیشه ‏وران و کسبه بساط می‏افکندند و از راه فروش قهوه و چای زندگی را می‏گذراندند. قهوه‏ خانه در جامعه ایران، تحول و دگرگونی بزرگی در شکل گردهمایی های مردم و شیوه گذراندن اوقات فراغت و نوع سرگرمی های آنان فراهم آورد. مردم از هر قشر و گروه هر روز پس از دست کشیدن از کار روزانه، و در ایام و اوقات بیکاری در قهوه‏ خانه‏ ها جمع می‏ شدند و ساعتها به گفت وگو با هم و تبادل نظر درباره کارهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی می‏پرداختند.در مجالس شبانه قهوه‏خانه ‏ها، به خصوص شبهای ماه رمضان که آیین های سخنوری و مرثیه‏ سرایی و نقالی و شاهنامه‏ خوانی و بازی‌های قهوه‏ خانه ‏ای در آن برگزار می‏ شد، معمولاً جمع زیادی از اهالی محل و مردم محله‏ های دیگر شرکت می‏ کردند و در یک محفل انس و دوستی و فضای فرهنگی و ادبی با هم ارتباط برقرار می‏ کردند. قهوه‏ خانه که تا چند دهه پیش کانون نشر و ترویج فرهنگ سنتی و دستاوردهای ادبی و هنری گذشتگان ما بود و توانسته بود تا حدی یادمانهای گذشته را در جامعه ایران و میان عامه مردم زنده و پایدار نگه دارد کم‏ کم کارکرد خود را از دست داد و صرفاً به محلی برای نوشیدن چای و خوردن صبحانه و ناهار، و رفع خستگی درآمد و در زمان حاضر با رونق فرهنگ غربی در میان ایرانیان و با جایگزین شدن ساندویچ‏ فروشیها، کافی شاپها و…، قهوه‏ خانه ‏ها متروک شدند و دیگر هیچ اثری از آن قهوه‏خانه‏ ها در زندگی اجتماعی ایرانیان مشاهده نمی‏ شود مگر در برخی روستاها که هنوز بافت سنتی آن ها دست نخورده باقی مانده است(www. Irandeserts.com).

امروزه با گذشت زمان و بیرون آمدن از فضای سنتی و رفتن به سوی مدرنیته، قهوه خانه ها هم از این امر مستثنی نبوده اند و از سنتی به مدرن تبدیل شده اند. و دیگر اثری از قهوه خانه ها سنتی دیده نمی شود چرا که دیگر رسم رسوم سنتی، ترویج فرهنگ و آداب و رسوم گذشته و محدودیت های سنتی در آن دیده نمی شود و قهوه خانه ها تنها محلی برای گذران اوقات فراغت افراد مسن به حساب نمی آید بلکه نوجوانان و جوانان هم به آنجا راه یافته اند. از طرف دیگر نه تنها نوجوانان و جوانان بلکه خانم ها هم به قهوه خانه ها راه یافته اند و این محدودیت های سنتی دیگر برای آن ها وجود ندارد.

۲-۴- نهضت تنباکو

واگذاری امتیاز توتون و تنباکو به انگلیسی ها، یکی از مهمترین وقایع اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بشمار می‌آید. زیرا اولین جنبش و بیداری مردم ایران، برای به دست آوردن حقوق حقه خود علیه بیگانگان و استبداد و خودسری پادشاهان ایران بود. نخستین کسی که به فکر انحصار توتون و تنباکوی ایران افتاد، محمد حسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات و دارالترجمه ی ناصرالدین شاه بود(هیدجی،۱۳۸۵: ۷).

فعالیت مربوط به تولید و تجارت تنباکو یکی از بخش های عمده اقتصاد دوره ناصرالدین شاه محسوب می شد و حدودا یک پنجم مردم ایران از طریق خرید و فروش تنباکو امرا معاش می‌کردند(مدنی،۱۳۶۱: ۲۱). در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در آوریل ۱۸۸۹م در هنگام توقف در انگلستان، پیشنهادهایی در زمینه گرفتن امتیازهای جدید به او و امین السلطان صدر اعظم کردند. از جمله این پیشنهادها امتیاز توتون و تنباکو و تنباکوی ایران بود و در نتیجه شاه در ۸ آوریل ۱۹۸۰م امتیاز فروش و صادرات تنباکو را به مدت ۵۰ سال در مقابل ۲۵ هزار لیره پیشکش، سالانه ۱۵ هزار لیره و یک چهارم سود خالص به شرکت تالبوت واگذار کرد که به امتیاز رژی معروف است(براون،۱۳۷۶: ۶۳). اعطای امتیاز تنباکو از طرف شاه به کمپانی تالبوت که نتیجه بذل و بخشش های شاه در سفر اروپا بود ، به انگلیسی ها امکان داد نه تنها همه اختیارات را در زمینه کشت، توریع، فروش توتون وتنباکو به دست گیرند، بلکه بنابر متن قرارداد توانستند راه های نفوذی همه جانبه خود را در زمینه ها سیاسی و اقتصادی و حق نظامی باز کنند(همان:۶۳).

۲ـ ۴ـ ۱ـ زمینه‌های پیدایش نهضت تنباکو

الف) حضور روحانیت در صحنه مبارزات: روحانیون، که نقش عمده ای در آگاه شدن مردم داشتند، با نفوذ فرهنگی خارجیان مبارزه می‌کردند و ریشه همه مشکلات و مفاسد موجود در کشور را در قرارداد شومی می‌دانستند که به خارجیان اجازه می‌داد بر حقوق و منافع و مصالح مردم یورش برند. و به همین دلیل بود که روحانیون پیشاپیش مردم خواستار لغو امتیاز دخانیات شدند. و خواست و مقاومت مردم نیز به پیروی از روحانیت آگاه آغاز شد. در شیراز، سید علی اکبر فال اسیری؛ در تبریز، حاج میرزا جواد آقا مجتهد تبریزی؛ در اصفهان، حاج شیخ محمد تقی آقا نجفی و در تهران حاج میرزا حسن آشتیانی رهبری نهضت تنباکو را به عهده داشتند و با حرکت های خود پایه های حکومت قاجار را لرزان کردند.

ب) گسترش روز افزون اعطای امتیازات رقابت شدید موجود بین دو قدرت بزرگ جهانی که بر ایران نفوذ داشتند و همچنین اهمیت استراتژیکی ایران در این دوران، باعث سرعت بخشیدن به نفوذ هر چه بیشتر روس و انگلیس در ایران شد. تنها چیزی که در اعطای امتیازات به بیگانگان در نظر گرفته نمی شد، منافع ملت ایران بود.

ج) اوضاع سیاسی ـ اجتماعی ایران(موذن صفرخانی، ۱۳۸۵: ۸)