حمل و نقل دریایی، به عنوان مهم ترین شکل و روش مبادلات بین‌المللی، اساس حمل و نقل جهان را تشکیل می‌دهد. بجز کشورهایی که با مرز زمینی از هم جدا شده اند تجارت بین اکثر کشورها از آبراه های دریایی صورت می‌گیرد. تجارت از طریق دریا به لحاظ حجم بسیار بالای جابجایی کالا و همچنین به دلیل صرفه اقتصادی، از دیرباز به عنوان موثرترین عامل حمل کالا مورد توجه تجاوز و بازرگانان و دولت ها بوده است .

۲) حمل و نقل زمینی

بعد از حمل و نقل دریایی که عمده ترین و مهمترین شیوه جابجایی کالا در سطح بین‌المللی است حمل و نقل زمینی در درجه بعدی قرار گرفته است. به ویژه برای کشورهایی که به دریا دسترسی ندارند، تنها طریقه حمل و نقل بشمار می‌آید. اصولا حمل و نقل زمینی به سه دسته حمل و نقل جاده ای، حمل و نقل مرکب و حمل و نقل بار راه آهن تقسیم می‌گردد.


الف) حمل و نقل جاده ای

به طور کلی نوع بارنامه با توجه به نوع وسیله مورد استفاده برای حمل و نقل تعیین می شود. به عبارت دیگر با توجه به امکان حمل کالاهای مختلف با انواع وسیله حمل بارنامه های گوناگون مورد استفاده قرار می‌گیرد که متداول ترین آن ها در حمل و نقل جاده ای به شرح زیر می‌باشد.

الف – بارنامه های سراسری THROUGH B/ L

ب – راه نامه کامیون CMR

ج – بارنامه حمل مرکب فیاتا FIATA COMBINED TRANSPORT B/L

ب) حمل و نقل به وسیله راه آهن

حمل بار به وسیله راه آهن از سه مبدأ ورودی کشور ( مرزهای ایران و پاکستان ، ایران و شوروی و ایران و ترکیه) است. همچنین از طریق دو مرز آبی بندر امام خمینی و بندر خرمشهر نیز صورت می‌گیرد. در این دو بندر، حمل با راه آهن، پس از انجام تشریفات گمرکی یاپاساوانی^[۱۲]، به مقاصد داخلی یا گمرکات ثانوی، با امکانات راه آهن کشور و شرایط و مقررات تعرفه داخلی صورت می‌گیرد.

در سه مبدأ ورودی ( میرجاوه – جلفا – رازی ) با توجه به مقررات حاکم بر قرارداد حمل خاص این سه مسیر حمل و نقل صورت می‌گیرد. به غیر از محمولات خرده بار، اکثر محصولات به صورت واگن دربست تلقی شده و صاحب کالا سند حمل یعنی « راه نامه واگن » را تنظیم و عین واگن دربست را با راه نامه واگن، تحویل راه آهن می کند، تا در مقصد توسط گیرنده دریافت گردد. مسئولیت کلیه مطالب اظهار شده در راه نامه واگن به عهده فرستنده بوده و راه آهن هیچ گونه مسئولیتی را در قبال درست یا نادرست بودن مطالب عنوان شده نمی پذیرد. راه نامه واگن، در حمل به وسیله راه آهن ‌بر اساس مقررات متحدالشکل قرارداد حمل و نقل بین‌المللی کالا به وسیله راه آهن RU/CM حاوی اطلاعت ذیل می‌باشد:

• • نام و آدرس فرستنده

• • تعیین ایستگاه مقصد، نام و آدرس گیرنده

• • وزن کالا

• • تعداد بسته ها و مشخصات بسته بندی

• • شماره واگن

• • ذکر جزییات اوراق گمرکی و مراجع اداری به صورت ضمیمه

• • نام و آدرس گیرنده کالا

• مسیر

۳) حمل و نقل هوایی

حمل کالا با هواپیما، درصد بسیار پایینی از حمل و نقل کشور ما را تشکیل می‌دهد و معمولا بارهای سبک و با قیمت بالا یا بارهای فاسدشدنی با ارزش، به وسیله هواپیما حمل می‌گردد. البته باید توجه داشت ‌با توسعه صنعت هواپیمایی و بخاطر سرعت عمل زیاد آن حمل هوایی ‌به‌تدریج‌ ارزش بیش تری در حمل و نقل کالا به دست می آورد.

۴) حمل و نقل چند وجهی Multimodal TRANSPORT

به انتقال کالا از کشوری به کشور دیگر، حداقل با دو شیوه حمل ولی تحت قرارداد و مسئولیت واحد؛ حمل و نقل چندوجهی می‌گویند.

متصدی حمل و نقل چند وجهی MTO^[13] نامیده می شود که رأسا یا از طریق نماینده خود ضمن انعقاد قرارداد حمل چندوجهی مسئولیت حمل را در تمام مسیر برعهده دارد.

۲-۵-۵) انواع کنوانسیون حمل و نقل

۱) کنوانسیون CMR ^[۱۴]

این کنوانسیون جهت تأمین منافع و حقوق دست اندر کاران حمل و نقل جاده ای و یکنواخت کردن شرایط حاکم برقرار داد حمل و نقل بین‌المللی ایجاد شده است. این کنوانسیون صرفا به منظور حمایت از شرکت های حمل و نقل و پوشش مسئولیت های حمل کنندگان در کشورها به وجود آمد و ‌به‌تدریج‌ کشورهای ذینفع بدان ملحق شدند. در این کنوانسیون پیش‌بینی شده که چنانچه یکی از کشورهای مبادی یا مقاصد حمل، عضو کنوانسیون باشند. مقررات ‌در مورد کشور غیرعضو نیز حاکم و معتبر است. کنوانسیون سی ام آر، ناظر بر مسئولیت حمل کالا و عمدتاً جهت پوشش بیمه ای مسئولیت شرکت های حمل کننده، در قبال خطر حمل، تدوین شده است.

برخی نکات مهم کنوانسیون CMR

• • چنانچه محموله در کامیون بارگیری و کامیون قمستی از مسیر را به وسیله کشتی طی نماید به طوری که محموله از کامیون تخلیه نشود مشمول استفاده از مزایای این کنوانسیون خواهد بود.

• • حمل اثاثیه منزل و محمولات پستی و حمل جنازه مشمول سی ام آر نمی شود.

• • صدور راه نامه سی ام آر، مکمل قرارداد حمل است.

• • راه نامه سی ام آر، از جمله اسناد غیرقابل انتقال می‌باشد.

• • قرارداد حمل با تنظیم راه نامه سی ام آر، تأیید خواهد شد و با قبول مفاد آن، سایر شروط مغایر با کنوانسیون باطل است.

• با صدور راه نامه سی ام آر، هر گونه قرارداد حمل و نقل جاده ای تابع مقررات این کنوانسیون بوده و سایر شرایط مغایر که احتمالا مورد توافق صاحبان کالا و حمل کننده هم باشد باطل است.

۲) کنوانسیون TIR ^[۱۵]

این کنوانسیون برای ایجاد تسهیلات در رابطه با تشریفات گمرکی کامیون های حامل کالا که در جاده های بین‌المللی تردد و از گمرکات کشورهای ثالث عبور می‌کند تدوین و به مرحله اجرا درآمده است بدین ترتیب که این کامیون ها از انجام تشریفات گمرکی در کشورهای مسیر معاف بوده و فقط به بازرسی اجمالی از وضیعت ظاهری و سالم بودن پلمپ ها اکتفا می شود.

در این کنوانسیون ضوابطی جهت کامیون هایی که تحت شرایط تیر کالا جابجا می‌کنند وضع شده است و استانداردهایی برای آن ها در نظر گرفته شده است. مؤسسات حمل و نقل بین‌المللی با در اختیار داشتن کامیون های مورد بحث اقدام بخرید دفترچه هایی به نام کارنه تر می‌کنند که توسط IRU ^[۱۶]صادر می‌گردد. اتاق های بازرگانی کشورها به نمایندگی از طرف IRU مسئولیت حسن اجرای این کنوانسیون را دارا می‌باشند و در قبال گمرک کشورها بابت حقوق و عوارض گمرکی ضامن می‌باشند.

کنوانسیون های تیر در سال ۱۹۵۹ میلادی تشکیل شده است. کشور ما در سال ۱۳۴۹ ‌به این کنوانسیون ملحق گردید. در مقررات کنوانسیون، در سال ۱۹۷۵ تغییراتی داده شد که این تغییرات در سال ۱۳۶۳ با تصویب مجلس شورای اسلامی در ایران نیز مورد عمل قرار گرفت.

۳) فیاتا FIATA

این سازمان در سال ۱۹۲۶ میلادی در شهر وین به وجود آمد و هم اکنون دارای ۶۷ سندیکا و بیش از ۱۶۰۰ عضو منفرد در ۱۲۲ کشور جهان می‌باشد. این سازمان برای اولین بار مقررات بارنامه فیاتا را در سال ۱۹۷۱ تدوین کرد که در سال ۱۹۷۸ به تصویب اتاق بازرگانی بین‌المللی رسیده است. در سال های ۱۹۸۲ و ۱۹۸۷ اصلاحاتی در آن صورت گرفت که مورد تأیید اتاق بازرگانی بین‌المللی قرار گرفته است. سازمان فیاتا به عنوان عامل حمل و نقل مرکب اسناد دیگری به غیر از بارنامه حمل مرکب فیاتا FBL صادر نموده که به شرح زیر است :