«آیا آزاده ای نیست که این طعام پس مانده را بیفکند و برای آنان که در خورش هستند واگذارد؟! جانهای شما را بهایی جز بهشت نیست پس جز بدان مفروشید».

در این بیان، دنیا و تعلّقات آن درپستی و حقارت به پس مانده غذای دیگران تشبیه شده است که آزادی انسان که همان بندگی خدای متعال است می طلبد و که با بزرگواری و بی اعتنایی ازکنار آن بگذرد و اسیر آن نشود. پس انسان برای اینکه کرامت خود را حفظ کند باید از گناه کردن اجتناب کند چرا که شامل این گفته ی امام علی(ع) می شود.

امام علی (ع) می فرماید: «هَلَکَ امرُءُ لَم یَعرِف قَدرَهُ » (نهج البلاغه، حکمت ۱۴۹).

« کسی که ارزش خود را نشناخت، تباه گشت».

حاصل کلام آنکه، خود را بشناسید تا کمتر گناه کنید و دیگران را به خودشان بشناسانید تا آنکه کمتر گناه کنند (علوی،۱۳۸۹، ص ۲۱۷).

موانع تربیت اخلاقی انسان در ارتباط با خودش

برای اینکه انسان کرامت ذاتی خود را حفظ کند لازم است به رذایل اخلاقی مثل عجب (که فرد صفاتش را بالاتر از آنچه هست می بیند و آن صفات در نظرش به صورت افراط گونه عالی جلوه می‌کنند) و یا کبر (که در آن فرد خود را با دیگری مقایسه می کند و خود را بالاتر می بیند)؛ و یا تکبر (که در آن فرد نه تنها صفات و خصوصیاتش بسیار به نظرش جلوه می‌کند و به تنها در مقایسه خود با دیگران، خود را بالاتر ارزیابی می کند، بلکه در رفتارش این بزرگ بینی پنداری اش را نشان می‌دهد) (علوی،۱۳۸۹، ص۲۲۱) توجه داشته باشد و آلوده ‌به این گناهان نشود که می توان گفت عجب، کبر و تکبر از موانع تربیت اخلاقی هستند.

امام علی (ع) ‌در مورد عجب چنین بیان می‌کند:

«عُجبُ المَرءِ بنَفسِهِ أحَدُ حُسّادِ عقلِهِ» (نهج البلاغه: حکمت ۲۱۲).

« خودپسندی یکی از حسودان عقل است».

عقل، انسان با کار و تلاش مفید در جهت رسیدن به اهداف والاتر است در حالی که عجب در انسان ایجاد غرور می‌کند پس بزرگترین آفت و مانع در تربیت اخلاقی است که موجب رکود و در جا زدن آدمی می شود. همچنین در حکمت ۱۰۹ امام علی (ع) در نهج البلاغه ‌در مورد عجب چنین می‌گوید:

« لَاوَحدَه أوحَشُ مِنَ العُجبِ»

«هیچ تنهایی وحشتناک تر از خود بینی و خودپسندی نیست».

در این جا نشان می‌دهد که عجب و خودپسندی موجب دشمنی می شود و حتی کار نیک را با عجب انجام دهیم بدتر از گناه است که حضرت علی (ع) در حکمت ۴۶ نهج البلاغه چنین بیان ‌کرده‌است:

« سَیئَهٌ تَسُوءُیَ خَیرٌ عِندَاللهِ مِن حَسَنَهٍ تُعجِبُکَ»

« گناهی که تو را پشیمان کند، بهتر از کار نیکی است که تو را به خود پسندی وا دارد».

پس با توجه به سخنان امام بزرگترین خطر در راه تربیت اخلاقی انسان عجب است.

پیامبر می فرماید: حتی اگر گناه هم نکنید، نگران بزرگتر از آن بر شما هستیم و آن عجب است(غررالحکم،۱۳۶۰، ص ۲۵۰).

کبر نیز از جمله رذایل اخلاقی است که انسان را به ارتکاب گناهان دیگر فرا می‌خواند؛ چنان که حضرت علی (ع) چنین فرمودند: « الحِرصُ وَ الکِبرُ وَ الحَسَدُ دَواع إلی التَّقَحُّمِ فی الذُّنُوبِ» (نهج البلاغه، حکمت ۳۷۱).

« حرص، کبر و حسد انسان را به فرو افتادن در گناهان بر می انگیزنند»

امام علی (ع) همچنین توجه به کبر می فرمایند: « فَاعتَبِرُوا بِما کانَ مِن فِعلِ اللهِ بِإبلیسَ إذا أحبَطَ عَمَلَهُ الطَّویلَ وَ جَهدَهُ الجَهِیدَ… عَن کِبرِ ساعَهٍ واحِدَهٍ» (نهج البلاغه: خطبه ۱۹۲).

« پس از کار خدا درباره ابلیس عبرت بگیرید، چرا که به علت کبریک ساعت، عمل طولانی و کوشش تمام عیار او تبار گردید»

پس یکی از شیوه های مؤثر در تربیت اخلاقی انسان در دوری انسان از تکبر عجب ، کبر و خود بزرگ بینی توجه کردن به نقاط ضعف و ناتوانی های قبل و بعد از تولد و پس از مرگ است. امام علی (ع) در این مورد می فرماید: «وَ عَجِبتُ لِلمُتَکَبَّرِ الذّی کانَ بِالأمسِ نُطفَهً وَ یَکُونُ غَداً جِیفَهً» (نهج البلاغه: حکمت ۱۲۶).

« در شگفتم از متکّبری که دیروز نطفه ای بی ارزش و فردا مردار گندیده خواهد بود».

حضرت علی (ع) در خطبه قاطعه ‌در مورد تکبر که یکی از رذایل اخلاقی و مانع تربیت اخلاقی است چنین می فرماید:

به دلیل اینکه شیطان تکبر کرد و در مقابل انسان سجده نکرد و خدا بخاطر بزرگ بینی او را کوچک شمرد . حال در اینجا نکته تربیت اخلاقی که می توان در نظر گرفت که خداوند مخلوقات را با اموری که آگاهی ندارند آزمایش می‌کند تا بد و خوب تمیز داده شود، و تکبّر و خود پسندی را از آن ها بزداید و خود بزرگ بینی را از آن ها دور کند. ابلیس با ساعتی تکبر همه عبادت ها شش هزار ساله خود را نابود کرد. لذا تکبر یکی از موانع تربیت اخلاقی است که باعث می شود عبادات انسان تباه شود. نقطه مقابل تکبر و خودپسندی، تواضع و فروتنی است خود را برتر ندانستن و خود بزرگ بین نبودن است که در تربیت اخلاقی انسان مورد توجه است. نکته تربیت اخلاقی مهم این است که کبر و خودپسندی باعث دشمنی، کینه، حسد می شود. توجه به سرگذشت ملت های متکبر گذشته و عبرت گرفتن از آن ها‌ است که خود در تربیت اخلاقی نقش دارد. خداوند تکبّر ورزیدن را دوست ندارد به طوری که خداوند برای پیامبران و امامان تکبر و خودپسندی را ناپسند و تواضع و فروتنی الگو تربیت یافته بتواند را برای آنان پسندید. خداوند بندگان ‌متکبر را با دوستان خود که در چشم آن ها ناتوانند می آزماید. تکبر و خودپسندی از آن دام های شیطان است بترسید و می توان بیان کرد که تکبر یکی از موانع بزرگ در تربیت اخلاقی افراد است و حال در خطبه قاصعه امام علی(ع) اعمال و رفتاری که باعث می شود وجود انسان از تکبر پاک شود و تربیت اخلاقی صحیح انجام گیرد عبادت است، نماز و روزه و زکات باعث می شود که کبر و خودپسندی دور شود و بجای آن خشوع، فروتنی و متواضع بودن در جان و روان انسان به وجود آید پس عبادت درخت تکبر را می شکند و از روییدن کبر و خودپرستی جلوگیری می‌کند.

نکته قابل توجه این است که ما نباید متکبر باشیم و در برابر خدا، نهایت تواضع را داشته باشیم ولی در مقابل انسان‌های متکبری که تواضع ما این تصور غلط در آنان ایجاد می شود که چه خصوصیات بالایی دارند و در نتیجه متکبرتر می‌شوند پس ما اجازه نداریم به گونه ای رفتار کنیم که افراد متکبر، متکبرتر شوند (علوی،۱۳۸۹، ص۲۲۲).

و در تربیت اخلاقی باید ‌به این موضوع اهمیت دهیم که تواضعی که عامل فخرفروشی یا محبوبیت ها باشد یعنی تواضعمان عامل تکبر شود خوب نیست و تواضع کسانی دلنشین است که با توجه به نقاط قوتی دارند که متکبر باشند ولی با نیت صحیح تواضع را اختیار می‌کنند و از توانمندی های خودشان به ‌عنوان عاملی برای نافرمانی خدا به کار نمی گیرند و خداوند انسان‌های متکبر را دوست ندارد.

این نوع تواضع عاملی است در جهت عزب نفس و تکامل انسان است که امام علی(ع) می فرماید: «هرکس باید قدر و منزلت خود را بخوبی بشناسند و آن را پاس بدارد» و انسان مومن ضمن اینکه نهایت فروتنی را دارد؛ قدر و شخصیت خویش را می شناسد و با توجه به آن، به خویشتن اعتماد می‌کند. پس می توان گفت عزت نفس یکی از پیش نیازهای اساسی تربیت اخلاقی است.