تسلیم بخشی از ان صحبتی به میان نیاوردیم. سوالی که در این مورد می‌تواند مطرح شود این است که

اگر بایع در تسلیم و تحویل بخشی از مبیع ناتوان و متعذر گردد اثر این ناتوانی در قرارداد و وضعیت

حقوقی آن چه خواهد بود؟

با دقت و مطالعه در مواد قانونی می بینیم که قانون‌گذار در م ۷۲۲ ق. حکم این مسئله را آورده

اگر نسبت به بعض مبیع بایع قدرت بر تسلیم داشته و نسبت به بعضی دیگر نداشته باشد، بیع نسبت « : است

». به بعضی که قدرت بر تسلیم داشته صحیح است و نسبت به بعض دیگر باطل

نکته ی قابل توجه در این ماده این است که در این گونه موارد برای اینکه از تجزیه ی مبیع ضرر و

زیانی متوجه خریدار نشود، قانون به او اختیار فسخ معامله در بخش درست را نیز داده است ۲ .

‌بنابرین‏ تعذر تسلیم همیشه منجر به بطلان قرارداد نمی شود بلکه ناتوانی در تسلیم در صورتی باعث

بطلان عقد می‌گردد که دارای شرایطی باشد.

بند دوم شرایط اثر عدم قدرت بر تسلیم –

الف دائمی باشد: اگر فروشنده نتواند برای مدتی مبیع را تسلیم کند )ناتوانی موقت(، نمیتوان –

ادعا کرد که تعهد خریدار نیز منحل می شود ‌بنابرین‏ در موردی که تسلیم به تأخیر بیفتد، معامله باطل

اجرای تعهد متقابل )دادن ثمن( استفاده کند )م ۷۲۲ » حق حبس « نیست. انتقال گیرنده می‌تواند در برابر از

ق.م( یا اگر از این ناتوانی آگاه نبوده، به انتظار رفع مانع نماند و عقد را فسخ کند. در موردی که موعد

انجام تعهد چنان با مفاد آن آمیخته است که پس از گذشتن موعد دیگر وفای به عهد ممکن نیست،

ناتوانی موقت نیز در حکم ناتوانی همیشگی است و سبب بطلان عقد می شود ۷ . )رستورانی که تعهد تهیه

غذا را در روز معین نموده، اما به اجرای تعهد فردای آن روز توانا و قدرت دارد.

۱ . آنه راف، پیشین، ص ۲۱۲ و ۲۱۸

۲ – . ناصر کاتوزیان، پیشین، ص ۱۴۲

۷ . ناصر کاتوزیان، قواعد عمومی قراردادها، چاپ اول، تهران: گنج دانش، ج ۲، پیشین، صص ۱۲۲ و ۱۲۱

۵۶

ب پس از انتقال و در موعد تسلیم باشد: –

اگر طرفین معامله برای تسلیم موعدی قرار داده باشند، قدرت بر « : ماده ۷۲۲ ق.م مقرر می‌دارد

در قراردادهایی که با قبض تحقق می پذیرد )مانند رهن و .» تسلیم در آن موعد شرط است نه در زمان عقد

وقف( توانایی تسلیم به هنگام تراضی ضرورت ندارد و کافی است پس از آن حاصل شود. شیخ مرتضی

انصاری در مکاسب، ناتوانی عارض شده پس از عقد را مؤثر در نفوذ آن نمیدانند ولی هر گاه ناتوانی در

تسلیم به دلیل عقیم ماندن هدف از داد و ستد و غیر ممکن شدن اجرایی تعهد باعث بطلان عقد باشد،

عارض شدن آن پس از عقد نیز بایستی همان اثر را داشته باشد.

همان‌ طور که قبلاً نیز اشاره شد لزومی ندارد که ناتوانی تسلیم ‌در مورد تمام مال باشد و هر گاه

امکان تسلیم نسبت به بعض مال وجود نداشته باشد معامله نسبت ‌به این بعض باطل است. شرط امکان

تسلیم اختصاص به عین معین نداشته و ‌در مورد عین کلی نیز رعایت می شود ۱ .

گفتار دوم : تلف موضوع مورد معامله

یکی دیگراز علل تعذر وفای به عقد تلف شدن موضوع عقد است.تلف اصطلاح فقهی و حقوقی

به معنای از بین رفتن عین مال یا منافع عقلایی یا قانونی مال،خود به خود یا به موجب حوادثی می‌باشد.

تلف در لغت به معنای هلاک گردیدن و نابود شدن است.واژه ی تلف در برخی منابع فقهی وحقوقی در

قالب تعابیر و عناوینی چون تلف مبیع، تلف مال مرهونه،تلف ودیعه، تلف عین مستأجره به کار رفته است

وگاه تا بیست عنوان فرعی برای آن شمرده اند ۲ .

تلف موضوع تملیک در عقود معاوضی سبب انحلال)انفساخ( عقد می‌گردد چنان که تلف مبیع

قبل از قبض در عقد بیع )ماده ی ۷۸۲ ق.م(، تلف منفعت)موضوع اجاره( قبل از تسلیم)مواد

۴۸۷ و ۴۸۱ ق.م(، تلف منافع تملیک شده قبل از تسلیم در مزارعه و مساقات با از بین رفتن قابلیت انتفاع

زمین)مواد ۹۲۲ و ۹۴۹ ق.م( تلف موضوع حق انتفاع در واگذاری حق انتفاع با عقد معوض)ماده ی

۱ ناصر کاتوزیان، پیشین

۲ – محمد جعفر جعفری لنگرودی، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج ۲، پیشین، صص ۱۴۱۲ ۱۴۲۶

۵۷

۹۱ ق.م( و تلف موضوع قرض قبل از تسلیم)مفهوم مخالف ماده ی ۶۴۲ ق.م(سبب انفساخ این عقود است

نه بطلان آن ها ۱ .

هر چند حکم ماده ی ۷۸۲ قانون مدنی به عقد بیع مربوط می شود اما به علت عدم وجود

خصوصیتی در بیع ملاک این حکم در عقود معوض دیگراز جمله اجاره، صلح، قرض و معاوضه نیز

جریان دارد و نمی توان آن را به تلف مبیع قبل از قبض منحصر کرد.

– تلف مبیع در صورتی سبب تعذر و در نتیجه انفساخ عقد می شود که این شرایط را دارا باشد : ۱

مبیع به هنگام تلف عین معین باشد. ۲ قبل از تسلیم تلف شود. ۷ تلف در اثر حادثه خارجی باشد نه – –

تقصیر و اهمال بایع ۲ .

همان طوری که می‌دانیم قاعده تلف قبل از تسلیم شامل فرض های مختلفی است از جمله تلف

تمام موضوع معامله قبل از قبض ، تلف قسمتی ازمبیع قبل از قبض و تلف منافع مبیع.

یکی از قواعد مهم فقهی و حقوقی است که به موجب آن در صورت » تلف مبیع قبل از قبض «

تلف قبل از تسلیم به مشتری،آن عقد از زمان تلف منفسخ شده و ثمن به خریدار بازگردانده می شود ۷ .

در واقع هر گاه مبیع عین معین بوده و سبب تلف آن آفت آسمانی یا فعل خود مبیع)در مواردی

که مبیع حیوان است( باشد یعنی بدون تقصیر بایع تلف گردد بیع منفسخ می شود و ضمان مبیع بر عهده ی

فروشنده است واگر فروشنده قیمت را از مشتری گرفته باشد باید آن را برگرداند.ولی اگر مبیع کلی باشد

به دلیل این که خریدار طلبکار فروشنده است، هنوز هیچ انتقالی صورت نگرفته و اگر فردی که در اختیار

فروشنده بوده ازبین برود،خریدار می‌تواند الزام او را به تسلیم فرد دیگری از کلی مجبور سازد و اگر تمام

افراد کلی از بین برود، انحلال تعهد فروشنده از ابتدا تعهد خریدار را نیز از بین می‌برد ۴ .

در فرض تلف بعض مبیع قبل از گرفتن مشتری،اگر در مقابل جزء تلف شده بخشی از ثمن قرار

۱ . سید مرتضی قاسم زاده، پیشین، صص ۲۲۲ و ۲۲۸

۲ . ناصر کاتوزیان ، حقوق مدنی: دوره عقود معین) ۱(، پیشین، ص ۱۲۱

۷ . ۱۴۱۸ ، ص ۴۲۶ ، احمد بن محمد مهدی نراقی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، ج ۱۴

۴ ۱۲۸۱ ، ص ۸۷ ؛ ناصر کاتوزیان ، ، محمد حسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، ج ۲۷

. پیشین، ص ۲۲۸

۵۸

گیرد، به گونه ای که به تنهایی قابل معامله باشد عقد در خصوص بخش تلف شده منفسخ و قیمت آن به

مشتری باز می‌گردد. خریدار ‌در مورد بخش باقی مانده ی کالا می‌تواند با بهره گرفتن از خیار تبعض صفقه

تمام عقد را فسخ کند یا کالا را با همان حالت بپذیرد.در صورتی که مبیع تجزیه ناپذیر باشد بخشی که

تلف شده سبب نقص آن می شود و در این مورد انفساخ عقد امکان ندارد بلکه مشتری حق خواهد داشت

که معامله را فسخ کند یا مبیع را به همان صورت بپذیرد و ارش بگیرد ۱ .