بعد ساختاری مشتمل بر اعضا است که چارچوب و بدنه خانواده را تشکیل داده و الگو‌های پیوند میان اعضای خانواده می‌باشد. از نظر ساختاری ماهیت دوتایی ، زن و شوهر، هر یک از والدین و فرزندان، ارتباط فرزندان مورد توجه قرار می‌گیرد.

خانواده به عنوان یک نهاد می‌تواند واجد ساختار‌های متفاوتی باشد. هر ساختاری از ابعاد و ویژگی‌‌های ذاتی و عرضی برخوردار است. ویژگی‌های ذاتی در واقع ویژگی‌های هویت‌ساز هستند. برای تعیین ساختار هر نهاد لازم است که ویژگی‌های ذاتی آن نهاد کشف شود. ویژگی‌های منعطف و زمان‌مند نهاد به جنبه‌های غیرذاتی نهاد برمی‌گردد. اینکه خانواده ها چگونه هنجار‌هایی را برای رفتارخود و رفتار قابل قبول اعضای خود به وجود می‌آوردند در زمره‌ی مطالعه ساختاری خانواده قرار می‌گیرد.

ازدواج شرط اساسی تحقق ساختار خانواده است که با توجه به تنوع الگو ‌در گستره زمان‌ها و فرهنگ‌ها و نگرش‌های ارزشی گوناگون نسبت به هر یک از این الگو‌ها شامل تعاریف متفاوتی است. دو فرد به عنوان عناصر تشکیل دهنده این بنیاد می‌باید دارای حداقل ویژگی‌هایی همچون تخالف جنسی، روابط جسمانی، پایایی و قرارداد اجتماعی باشند.

از دیدگاه اسلام نیز، مفهوم خانواده مستلزم مفهوم ازدواج بوده، لذا قیود، شرایط و پیش شرط‌های تربیتی اخذ شده در ازدواج به طور غیرمستقیم، مفهوم خانواده را تهدید می‌کند، هرچند عکس این مطلب کلیت نداشته و نمی‌توان ازدواج را مستلزم تشکیل خانواده دانست. صفات اخلاقی مورد نظر برای طرفین که به طور ضمنی در آیات به آن‌ ها اشاره شده است به عنوان بخش مهم ساختار مدنظر می‌باشد.

به غیر از ساختار ذکر شده از نمونه های دیگری که در آیات بد‌ان‌ها اشاره شده و ذیل این مقوله جای دارند می‌توان فرزندخواندگی، فرزندان همسران و چندهمسری را نام برد.

۱-۶-۳٫ بعد کارکردی

کارکرد در لغت به مفهوم عمل و کار و کردار و فعل، رفتار، زحمت، خدمت (فرهنگ معین) و معادل آن واژه function می‌باشد.

کارکرد گزاره ناظر به بیان اثر و نتیجه مطلوب (مورد انتظار) از فعالیت نظام (یا زیر نظام) که برای تحقق غایت و انجام رسالت هر یک از عوامل و نهاد‌های تربیتی ضروری باشند. همچنین کارکرد را فعالیت یا کلیت فعالیت‌های یک موجود مرکب که نتوان آن را به هیچ یک از اجزا به تنهایی نسبت داد.

بعضی کارکرد را مفهوم عامی‌در نظر می‌گیرند که شامل دو قسم مثبت و منفی می‌شود اما گروهی دیگر، واژه کارکرد را مترادف با کارکرد مثبت به کار می‌برند و در نتیجه آن را مقابل کارکرد منفی قرار می‌دهند.

در ضمن، مثبت بودن یک کارکرد لزوماً بدین معنی نیست که هم نسبت به جامعه و هم نسبت به فرد مثبت باشد. گاهی یک کارکرد نسبت به جامعه، مثبت و نسبت به فرد، منفی است و بالعکس؛ برای مثال جامعه‌ای ممکن است برای بقای خود به اعضای جدیدی نیاز داشته باشد، ولی یک بارداری اضافه می‌تواند برای مادر یا خانواده‌ای خاص، باری تقریبا تحمل ناپذیر باشد، یا فرزند اضافه می‌تواند دلیل قدرت جنسی مرد محسوب شود، اما جامعه به عنوان یک کل ممکن است دچار اضافه جمعیت باشد.

در این بحث گاه با نگاه توصیفی و تبیینی به بررسی کارکرد‌ها یا نتایجی پرداخته خواهد شد که نهاد خانواده در واقعیت عینی برای اعضای خانواده و برای کل نظام اجتماعی به بار می‌اورد. چنان‌چه با نگاه هنجاری به بررسی غایات مطلوب زندگی خانوادگی بپردازیم تعبیر اهداف خانواده برای اشاره ‌به این رویکرد به کار می‌رود. البته از آنجا که اصطلاح کارکرد‌ها شامل نتایج مثبت و منفی و نیز آشکار و پنهان است، (ساروخانی، ۱۳۷۰) مصادیق کارکرد‌ها و اهداف به طور کامل بر یکدیگر منطبق نیستند زیرا اهداف فقط به غایات مثبت و آشکار اطلاق می‌شود. از سوی دیگر کارکرد‌ها به نتایج تحقق یافته اختصاص دارد درحالی که اهداف ممکن است تحقق خارجی نیابند. لیکن از آنجا که در بحث پیش رو، معنی نخست و مثبت کارکرد مورد نظر می‌باشد، منظور از بعد کارکردی، اهدافی است که تشکیل و مساعی خانواده در راستای تلاش برای رسیدن به آن هدف‌هاست. می‌توان ادعا نمود که دستیابی ‌به این اهداف باعث ثبات، استحکام، کارایی و رشد مطلوب خانواده می‌گردد.

۱-۶-۴٫ دلالت‌های تربیتی

منظور از دلالت‌های تربیتی، اصول تربیتی است که از نتایج بررسی مباحث ساختار و کارکرد به دست می‌اید. بدین منظور از گزاره‌های توصیفی و تجویزی به دست آمده در مباحث ساختار و کارکرد و با روش قیاس عملی، اصول یاد شده استنتاج می‌گردد.

۱-۶-۵٫ آموزه‌های قرآن

منظور رهنمودها، توصیه ها و دستورات قرآن است که با مراجعه به آیات شریف قرآن، تفاسیر معتبر و روایات صحیح، توسط محقق به صورت مستدل استخراج می‌گردد.

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

۲-۱٫ مقدمه

در این فصل دو محور کلی مبانی نظری و پیشینه پژوهش بررسی می‌گردد. در قسمت مبانی نظری؛ مباحث مرتبط با عنوان تحقیق تحت عنوان معنای خانواده و اقسام آن، چیستی و ماهیت خانواده، چرایی و اهمیت خانواده، خانواده از منظر فیلسوفان، خانواده در اندیشه اسلامی ‌و از منظر برخی اندیشمندان مسلمان، اهم انواع و صور تشکیل خانواده، مکتب کارکردگرایی، سیستم و تفکر سیستمی، تیپ‌‌های خانواده، انواع فرزندپروری، تعاریف خانواده در آموزه‌های دینی، الگو‌های جایگزین خانواده، اسناد بالا دستی نظام در ارتباط با خانواده موردنظر قرار گرفته است.

۲-۲٫ معنای خانواده

در بیشتر فرهنگ‌‌ها و کتاب‌های لغت به تعریف لفظی و لغوی کلمه خانواده توجه شده است که پرداختن به همه آن‌ ها به تفصیل بیش از حد می‏انجآمد؛ لذا به برخی از آن‌ ها به اجمال اشاره می‏ شود:

۲-۲-۱٫ مفهوم Family

کلمه فامیلی family از لغت یونانی «فامیلیا» و«فامولوس» familia و famulus به معنی مستخدم و برده گرفته شده است. (شوایزر، ۱۹۸۲) از لحاظ تاریخی فامیلی به نوعی اتحاد خانگی اطلاق می‌شد که افراد آزاد و برده را با هم، شامل بود. در برخی از فرهنگ‌ها این مفهوم شامل اموال خانه نیز بود. ‌به این ترتیب در یک اتحاد خانگی به جای پیوند خونی اعضا خانواده تعداد افراد دخیل در امر تولید مهم بود.

در زبان فارسی نیز خانواده معنای خاندان، دودمان، اهل و عیال و خانه و اسباب خانه، خویشان و اهل و عیال، خانه دولت و ثروت، مخصوصا ثروت موروثی قابل حمل دارد.

به نظر می‌رسد خانواده یا فامیلی بیش از یک واحد مبتنی بر پیوند خونی و صمیمی‌ زن و شوهری بوده است. می‌توان گفت آن چه به نام خانواده گسترده شناخته شده، یک واحد اقتصادی تولیدی ـ مصرفی خودکفا بوده و کلیه افرادی که با کمک یکدیگر این واحد اقتصادی را می‌چرخاندند، از ارباب تا برده و مستخدم جزیی از این واحد خانواده شمار می‌آمدند. (اعزازی، ۱۳۸۰)

مفاهیم زیر ارتباط نزدیکی با خانواده دارند و گاه به اشتباه در جایگاه مشابه به کار گرفته می‌شوند:

۲-۲-۲٫ خانوار^[۱]

خانوار به یک ساختار فیزیکی^[۲] اشاره دارد و معنی آن سر پناهی^[۳] برای افراد است.