او برای هریک از این مراحل یک بحران یا تعارض روانی-اجتماعی که از ترکیب تحول زیستی و خواسته­ های روانی-اجتماعی پدید آمده، پیش‌بینی ‌کرده‌است. حل موفقیت­آمیز بحران در هر مرحله فرد را برای مقابله با بحران مرحلۀ بعد آماده می­ کند و چگونگی حل آن ها بر بحران­ها و مراحل بعدی تحول اثر می­ گذارد. در واقع هر بحران به من نیرو می­بخشد و به حل بحران مرحلۀ بعد به طور مثبت کمک می­ کند (تتلا^[۵۹]، ۲۰۰۹، محرمی و همکاران، ۱۳۹۰) در جدول زیر به مراحل هیجانی-اجتماعی نظریۀ اریکسون اشاره می­گردد.

جدول۲-۳: مراحل روانی-اجتماعی اریکسون، همراه با مراحل روانی-جنسی متناسب با آن ها (برک، ترجمۀ سید محمدی، ۱۳۸۴، ص ۲۸)

مرحلۀ هیجانی-اجتماعی

دورۀ تحول

شرح

اعتماد در برابر بی ­اعتمادی

(دهانی)

تولد تا ۱ سالگی

نو­باوگان از رابطۀ گرم و پذیرا حس اعتماد ‌می‌کنند، یا اطمینان می­یابد که دنیا خوب است. بی اعتمادی در صورتی روی می­دهد که نو­باوگان مجبور باشند برای آسایش مدت زیادی انتظار بکشند و بی­رحمانه با آن ها برخورد شده باشد.

خود­­مختاری در برابر شرم و تردید (مقعدی)

۱ تا ۳ سالگی

کودکان با به کارگیری مهارت­ های جدید ذهنی و حرکتی دوست دارند خودشان انتخاب کنند و تصمیم بگیرند. خود­مختاری در صورتی پرورش می­یابد که والدین امکان انتخاب آزاد معقول را به کودک بدهند و او را مجبور یا شرمنده نکنند.

ابتکار در برابر گناه (آلتی)

۳ تا ۶ سالگی

کودکان از طریق بازی وانمود کردن، نوعی آدمی را که می ­توانند شبیه آن شوند را تجربه ‌می‌کنند. ابتکار- حس جاه طلبی و مسئولیت- در صورتی پرورش می­یابد که والدین درک نو یافتۀ مقصود و هدف را تقویت کنند. اگر والدین توقع کنترل شخصی خیلی زیاد داشته باشند، نتیجۀ آن کنترل بیش از حد یا گناه خیلی زیاد خواهد بود.

کودکان از طریق بازی وانمود کردن، نوعی آدمی را که می ­توانند شبیه آن شوند را تجربه ‌می‌کنند. ابتکار- حس جاه طلبی و مسئولیت- در صورتی پرورش می­یابد که والدین درک نو یافتۀ مقصود و هدف را تقویت کنند. اگر والدین توقع کنترل شخصی خیلی زیاد داشته باشند، نتیجۀ آن کنترل بیش از حد یا گناه خیلی زیاد خواهد بود.

کودکان در مدرسه قابلیت همکاری با دیگران را پرورش می­ دهند. حقارت در صورتی ایجاد می­ شود که تجربه ­های ناخوشایند در خانه، مدرسه، یا با همسالان به احساس بی­کفایتی و حقارت منجر شود.

نوجوان می­ کوشد به سوال­هایی نظیر من کیستم و جایگاه من در جامعه چیست؟ پاسخ دهد. ارزش­ها و هدف های خود برگزیده به هویت شخصی با دوام می­انجامد. پیامد ناخوشایند، سر­درگمی ‌در مورد نقش­های بزرگسال آینده است.

افراد جوان می­کوشند با دیگران روابط صمیمی برقرار کنند. برخی افراد به خاطر سر­خوردگی­های قبلی نمی ­توانند روابط صمیمی برقرار کنند و از دیگران منزوی می­مانند.

زایندگی یعنی کمک به نسل بعدی از طریق فرزند پروری، کمک به دیگران یا کار خلاق. کسی که در این زمینه­ ها شکست می­خورد احساس می­ کند که دستاورد با معنایی نداشته است.

افراد در مرحلۀ آخر ‌در مورد نوع فردی که بوده ­اند، تأمل می­­کنند. انسجام از این احساس ناشی می شود که زندگی آن گونه که بوده، ارزش زیستن را داشته است. افراد سالخورده­ای که از زندگی خود ناراضی هستند از مرگ می­ترسند.

انسجام من در برابر نا­ امیدی

پیری

افراد در مرحلۀ آخر ‌در مورد نوع فردی که بوده ­اند، تأمل می­­کنند. انسجام از این احساس ناشی می شود که زندگی آن گونه که بوده، ارزش زیستن را داشته است. افراد سالخورده­ای که از زندگی خود ناراضی هستند از مرگ می­ترسند.

۲-۳-۵- تحول شناختی

تحول شناختی کلیۀ تغییرات فرایند­های ذهنی همچون تفکر، یادگیری، حافظه، قضاوت، مسأله گشایی، و ارتباط­گیری را شامل می­ شود (رایس، ۱۹۲۲، ترجمۀ فروغان، ۱۳۸۸). از میان مهترین نظریه پردازان حوزۀ تحول شناختی ژان پیاژه^[۶۰]، جروم برونر^[۶۱]و لو ویگوتسکی^[۶۲] شهرت جهانی قابل توجهی دارند. نظریۀ ژان پیاژه یکی از مهمترین نظریه­ های تحول شناختی است. به طوری که نظریۀ او به عنوان یک نظریۀ برجسته در تحول شناختی شناخته می­ شود (فلاول^[۶۳]، ۱۹۶۳ به نقل از سیمتوا^[۶۴]، ۲۰۱۰). اگر­چه نظریۀ پیاژه به اصطلاح یک نظریۀ قرن بیستمی است، اما به علت دقیق و کارآمد بودنش، هنوز در کانون توجۀ دانشمندان علم روان­شناسی قرار دارد (ترکاشوند، ۱۳۹۱). پیاژه بیش از هر نظریه­پرداز دیگری در شکل­ گیری درک ما را از چگونگی تغییرات شناختی نقش داشته است. او با الهام از بررسی­ های عمیق خود در رشتۀ زیست شناسی و تلفیق آن­ها با چگونگی تحول دانش و منطق که از مشاهدۀ مستقیم کودکان به دست آورده است، یکی از جامع­ترین نظریه­ های تحول شناختی را ارائه داده است (احدی و جمهری، ۱۳۸۲).