۲-۲-۲- مفهوم موسع پیشگیری:

مطابق این مفهوم، انجام دادن هر اقدامی که علیه جرم بوده و آن را کاهش دهد، پیشگیری محسوب می شود. بر اساس این برداشت انواع تدابیر کیفری و غیر کیفری چه مربوط به قبل و چه مربوط به بعد از وقوع جرم، پیشگیری محسوب می‌شوند(محمدنسل، ۱۳۸۷).

۲-۲-۳- مفهوم مضیق پیشگیری:

در جرم شناسی پیشگیرانه، پیشگیری مفهومی مضیق پیدا ‌کرده‌است. در این مفهوم پیشگیری به مجموعه وسایل و ابزارهای اطلاق می شود که دولت برای مهار بزهکاری از طریق حذف یا محدود کردن عوامل جزم زا یا از طریق اعمال مدیریت مناسب نسبت به عوامل محیط فیزیکی و محیط اجتماعی موجد فرصت های جرم، مورد استفاده قرار می‌دهد (نجفی ابرند آبادی، ۱۳۷۹، ۷۴).

۲-۲-۴- تعریف علمی پیشگیری:

با توجه به نگرشهای گوناگونی که در میان جرم شناسان وجود دارد، پیشگیری از بزهکاری را می توان به دو صورت عام و خاص تعریف کرد.

۲-۲-۵- تعریف عام پیشگیری:

پیشگیری عام: محور این نوع پیشگیری بر نقش بازدارندگی مجازت ها، ارعاب انگیزی و عبرت آموزی کیفری بر عموم مردم استوار است. پیشگیری عام جرم مدار است و ناظر به جلوگیری اولیه جرم است. و در این نوع پیشگیری، از طریق وضع قوانین، تعیین کیفر و اجرای آن بر مجرمان تلاش می شود تا از ارتکاب اولیه جرایم توسط افراد جامعه پیشگیری گردد. (گل محمدی خامنه، ۱۳۸۵، ۲۷۱- ۲۶)

۲-۲-۶- تعریف خاص پیشگیری:

پیشگیری از جرم در بر گیرنده تدابیر و اقداماتی است که نرخ بزهکاری را کاهش دهد. بدین صورت که از یک سو علل اثرگذار بر ارتکاب جرم را شناسایی کرده و از سویی دیگر ابتکارات مناسبی را برای مبارزه با این علل اعمال کند. عده دیگری معتقدند پیگشری از بزهکاری مجموعه اقدامات غیر قهر امیزی است که برای تحقق هدفی ویژه یعنی مهار بزهکاری، کاهش احتمال وقوع جرم، کاهش شدت بزه ‌در مورد علل جرائم اتخاذ می شود (رجبی پور، ۱۳۸۳، ۲۱).

۲-۲-۷- پیشگیری های متداول:

پیشگیری از بزهکاری اطفال:

قدیمی ترین نوع پیشگیری، پیشگیری از بزهکاری اطفال و پیشگیری از بزهکاری عمومی است، طبق این تفکیک ‌در مورد اطفال و نوجوانان بزهکار که شخصیت آن ها در حال شکل گیری و قوام یافتن است باید از تدابیر پرورشی و باز پروری استفاده نمود.

پیشگیری عمومی و پیشگیری اختصاصی:

در پیشگیری عمومی اقدام علیه عوامل بزهکاری عمومی مورد توجه است. بدیهی است نهادهای مردمی و خود مردم از جمله خانواده، مدرسه، محله و … محیط سربازی در این نوع پیشگیری نقش عمده ای دارند حال آن که در پیشگیری اختصاصی، عوامل اختصاصی پیشگیری جرایم و خنثی کردن آن ها مورد توجه قرار می‌گیرد.

۲-۲-۷-۱- پیشگیری انفعالی^[۳] و پیشگیری فعال^[۴]:

۲-۲-۷-۱-۱- پیشگیری انفعالی: در پیشگیری انفعالی، برخی از اقدامات معمول و رایج پیشگیرنده ( از جرم و بزه) از نوع هشداری و بازدارنده مثل «هشدارهای انتظامی» صورت نمی گیرد، بلکه در یک انتظار انفعالی برای تأثیر این اقدامات باقی می مانند، به گونه ای که در این نوع از پیشگیری، عوامل اجتماعی (پیشگیری اجتماعی) هیچ گونه تأثیری ندارد و در این بین کوچک‌ترین نقش از خود ایفا نمی کند. نقش نهادهای باز دارنده از جرایم (پلیس، مراجع قضایی و …) در این میان بسیار کم رنگ است (بیات، ۱۳۸۷، ۲۹).

۲-۲-۷-۱-۲- پیشگیری فعال: در پیشگیری از نوع فعال، پلیس محور اصلی پیشگیری است که برای اجتناب و دوری از وقوع جرایم وارد عمل می شود و در سطح اجتماعی نیز فعال است (همان، ۲۹).

۲-۲-۷-۲- مراحل پیشگیری: پیشگیری اولیه^[۵] ،ثانویه^[۶] و ثالث^[۷]

این نوع پیشگیری با الهام از مدل معمولی در پزشکی ایجاد و از هم تفکیک شده است.

۱- پیشگیری اولیه (نخستین): این مرحله شامل مجموعه اقدامات، سیاست ها و برنامه هایی است که سعی در تغییر و کنترل شرایط جرم زای محیط فیزیکی، اجتماعی دارد تا بهبود بخشیدن به شرایط اجتماعی از ارتکاب هر نوع جرمی توسط احاد جامعه پیشگیری نماید.در این مرحله از پیشگیری، تلاش بر این است که افراد جامعه به سوی ارتکاب جرم گرایش پیدا نکنند. هدف در این سطح پیشگیری، بهبود شرایط زندگی به منظور عدم مجرمیت افراد است (رجبی پور، ۱۳۸۳، ۲۰).

۲- پیشگیری ثانویه (دومین): این پیشگیری شامل اقدام هایی است که ‌در مورد یک گروه خاص یا یک گروه در معرض خطر یعنی گروهی که احتمال بروز خطر در آن ها بسیار زیاد است، انجام می شود به عبارت دیگر پیشگیری ثانویه مداخلات در زمینه ای زودرس را در بر می‌گیرد و هدفش جلوگیری از وخیم یا مزمن شدن یک اختلال در حال پیشگیری است. ‌بنابرین‏، جمعیت هدف در این نوع پیشگیری بسیار محدودتر از پیشگیری اولیه است (چاله چاله، ۱۳۸۷، ص ۴۸).

۳- پیشگیری ثالث (سومین): نوع پیشگیری ثالثیه از جرم که بر خدشه دار کردن مقام و حرفه مجرمین و یا کاهش شدت و اهمیت بزه متمرکز است. برای مثال از طریق درمان مجرمان شناخته شده هم دومین و هم سومین نوع پیشگیری از جرم بر مجرومیت متمرکز هستند (هیوز، ۱۳۸۰، ۳۱).

۲-۲-۸- پیشگیری های جدید (انواع پیشگیری غیر کیفری)

۲-۲-۸-۱- پیشگیری وضعی و اجتماعی

۲-۲-۸-۱-۱- پیشگیری وضعی : پیشگیری وضعی درصدد است که با کاستن از موقعیت و امکان ارتکاب جرم، کاری کند که قربانیان بالقوه کمتر در معرض رفتار مجرمانه یا ضد اجتماعی قرار گیرند. در این روش، کنترل و ابتکار برای پیشگیری، جانشین برخورد کیفری و مجازات و یا انفعال می شود. در واقع هدف جرم مورد حمایت قرار گرفته و از پیشرفت مراحل ارتکاب جرم جلوگیری می‌گردد. در این شیوه، از پیشگیری از جرم یا تغییر و اصلاح روش زندگی افراد، محیط سکونت آنان، هدف خنثی سازی عملیات مجرمانه را دارد (میر محمد صادقی، ۱۳۸۲، ۵۵).

۲-۲-۸-۱-۲- پیشگیری اجتماعی: پیشگیری اجتماعی عبارت است از تدابیر و روش های آموزشی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی دولت، نهادها و سازمان‌های غیر دولتی و مردمی در زمینه سالم سازی محیط اجتماعی و محیط فیزیکی برای حذف یا کاهش عوامل اجتماعی وقوع جرم پیشگری اجتماعی در واقع همان پیشگیری کنشی یا غیر کیفری یا پیشین است که پیش از ارتکاب جرم صورت می‌گیرد (شیری، ۱۳۸۶، ۱۸).

۲-۲-۸-۲- پیشگیری کیفری و غیر کیفری

۲-۲-۸-۲-۱- پیشگیری کیفری: پیشگیری کیفری عبارت از مجموعه تدابیر و اقداماتی است که هدف از اعمال آن کاهش جرم و بزه، ترس و ارعاب در مجرمان برای عدم تکرار جرم های بعدی، جلوگیری از مجرم شدن مجرمان بالقوه، تأدیب افراد جامعه علی الخصوص مجرمان با هدف افزایش نظم و امنیت عمومی و فردی، کاهش انگیزه ها و فرصت های مجرمانه در افراد جامعه، دفاع از حقوق قربانیان جرم، در چارچوب قانون می‌باشد». پیشگیری کیفری به دو شاخه عام و خاص تقسیم می شود (گل محمدی، ۱۳۸۵، ۲۶).

پیشگیری قضایی و انتظامی نوع دیگری از پیشگیری کیفری هستند.