به خصوص اگر کنترل های داخلی واحد مورد رسیدگی در حد مطلوب قوی نباشد. ضعف کنترل های داخلی بر خطر کنترل و خطر عدم کشف تأثیر گذار بوده و موجب افزایش حجم نمونه و زمان رسیدگی می شود. میزان تأثیر شواهد بر ذهن حسابرس از مجاب کننده تا متقاعد کننده متغیر است. مشاهده وجه نقد و نظارت بر شمارش آن متقاعدکننده تر از رسیدگی به حسابهای دریافتنی است. ‌بنابرین‏ یافته های حسابرس کمتر ‌بر اساس اطمینان مطلق به دست می‌آید (همان منبع، ۷۷)^۱.

حسابرسی، شهادت دهی درباره کیفیت صورت های مالی است. صورت های مالی حاوی اطلاعاتی مبنی بر ادعاهای مدیریت واحد مورد رسیدگی ‌در مورد وضعیت مالی، نتایج عملکرد و اقلام تشکیل دهنده آن ها‌ است. این ادعاها شامل ادعاهای وجود و وقوع ، مالکیت وتعهدات، ارزشیابی و تخصیص، افشا مناسب و صحت محاسبات اقلام تشکیل دهنده صورت های مالی (دارایی، بدهی و حقوق مالکان ، درآمد و هزینه) است. طبقه بندی ادعاهای مذکور به شکل زیر مفید به نظر می‌رسد:

۱٫ ادعاهای مربوط به وجود فیزیکی و یا عینی

۱-۱٫ اقلام مشهود

۲-۱٫ اقلام نامشهود

۲٫ ادعاهای مربوط به رویدادهای گذشته

۳٫ ادعاهای مربوط به شرایط کمی

۱-۳٫ کمیت های ساده

۲-۳٫ مقادیری مشمول قضاوت های ارزش گذاری

۴٫ ادعاهای کیفی

۱-۴٫ بیان صریح

۲-۴٫ بیان ضمنی

۵٫ ادعاهای صحت محاسبات

۱-۵٫ محاسبات ساده

۲-۵٫ محاسبات پیچیده

برخی از اقلام مندرج در صورت های مالی از قبیل وجوه نقد ، موجودی جنسی ، دارایی های ثابت و اقلام مشابه ، وجود فیزیکی و عینی و قابل مشاهده دارند . این اقلام معمولاً در دسترس بوده و به طور مستقیم قابل بررسی اند . در بررسی این اقلام شواهدی جمع‌ آوری می شود که متقاعدکننده تر بوده و اطمینان بیشتری برای حسابرس ایجاد می‌کنند و این اطمینان ، محدود به وجود فیزیکی آن ها‌ است و نمی تواند مربوط به کیفیت، وضعیت و ارزش و یا حتی در مواردی کمیت آن باشد (همام منبع، ۷۹)^۲.

صورت های مالی همچنین، دربر گیرنده اقلام دارایی و بدهی های غیر فیزیکی و نامشهود است. به عنوان مثال حسابهای دریافتنی، سرقفلی، حق امتیاز، علائم تجاری، حسابهای پرداختنی و سایر موارد مشابه را می توان نام برد که وجود فیزیکی نداشته و قابلیت بررسی مستقیم را ندارند. برای این اقلام امکان دسترسی مستقیم به شواهد و مدارک همانند اقلام فیزیکی موجود نمی باشد؛ ولی ممکن است اسنادی دال بر وجود اقلام مذکور موجود باشد که از درجه اطمینان کمتری برخوردارند .

صورت های مالی حاوی ادعاهایی مبنی بر عدم وجود برخی اقلام نیز می‌باشد. این ادعاهای منفی مشکلات متفاوتی را برای حسابرس ایجاد می‌کند. اول اینکه این نوع مدارک به اندازه اعلام آشکار وجود یک قلم، نمی تواند ذهن حسابرس را مجاب و متقاعد کند. همچنین تعیین معتبر یا غیر معتبر بودن این مدارک دشوار است. به عبارتی برای اثبات صحت ادعاهای منفی حسابرس مجبور است شواهدی با اطمینان کمتر جمع‌ آوری نماید .

صورت های مالی نمایانگر رویدادهایی است که در گذشته اتفاق افتاده اند. در اینجا شباهت بسیاری بین حسابرسی و تاریخ نگاری مشهود است. زیرا هر دو گروه با حوادث و وقایع گذشته در گیرند.

صورت های مالی همچنین حاوی مواردی مبنی بر وضعیت کمی اقلام می‌باشند. اغلب اقلام مندرج در صورت های مالی به شکل مقادیر و اعداد گزارش می‌شوند. گاهی وجود و صحت وجود این کمیت ها به راحتی اثبات می شود مانند اثبات وجوه نقد از طریق شمارش یا نظارت بر شمارش ، و گاه نیاز به محاسبات و بررسی های پیچیده احساس می شود مانند اثبات وجود و صحت درآمدها چرا که واحد اندازه گیری مناسبی برای محاسبه ندارد و نیازمند قضاوت های ارزش گذاری است. لذا شواهد تأیید کننده کمیت های ساده، متقاعدکننده تر از شواهد تأیید کننده کمیت های پیچیده است (همان منبع، ۸۲)^۱.

وضعیت های کیفی در زمره ادعاهایی است که رسیدن به اطمینان قطعی ‌در مورد آن ها غیر ممکن است. مثلاً ویژگی قابل فروش بودن اوراق بهادار نوعی ویژگی انتزاعی است و به صراحت در یادداشت های پیوست گزارش می شود و طبقه بندی بدهی های جاری ( به علت متمایز بودن در چند ویژگی خاص ) یک ویژگی کیفی ضمنی است. این ادعاها نیازمند شواهدی متفاوت از شواهد ادعاهای وجود فیزیکی است .

ادعاهای دیگری در صورت های مالی وجود دارند که حاکی از ماهیت ریاضی و محاسباتی اقلام است. به عنوان مثال ارائه مجموعه ای از هزینه ها و درآمدها، ادعایی است مبنی بر گزارش صحیحی از محاسبات ریاضی ریز اقلام آن گروه ها. بسیاری از این ادعاها نتیجه یک محاسبه ساده ریاضی است و حسابرس با اجرای محاسبه مجدد، از صحت آن اطمینان حاصل می‌کند. در برخی موارد، محاسبه نیاز به توانایی هایی فراتر از توانایی حسابرس دارد.

برای حفظ صلاحیت حرفه ای، حسابرس باید تبحر لازم برای چنین محاسباتی را کسب نماید. ‌بنابرین‏ ادعاهای ریاضیاتی ممکن است تا اندازه ای در گروه ادعاهایی قرار گیرد که شواهد مربوط به آن، متقاعدکننده اند.

مطالب بالا نشان می‌دهد که فقط برای معدودی از ادعاهای مندرج در صورت های مالی، شواهد متقاعد کننده وجود دارد و علاوه بر آن ها ادعاهایی وجود دارد که شواهد گردآوری شده برای آن ها، حسابرس را مجاب نمی کنند بلکه ممکن است تنها وی را قانع به پذیرفتن نمایند. این موضوع را می توان به شکل زیر دسته بندی کرد :

– ادعاهایی که شواهد مجاب کننده دارند شامل وجود اقلام فیزیکی و عینی ، مقادیر کمی ساده و ادعاهای ریاضی و محاسباتی .

– ادعاهایی که شواهد مجاب کننده ندارند شامل وجود اقلام فیزیکی که حضور ندارند، وجود اقلام غیر فیزیکی و نامشهود، عدم وجود اقلام فیزیکی و غیر فیزیکی، رخدادهای گذشته، مبالغ مربوط به قضاوت های ارزش گذاری و ادعاهای کیفی ( ضمنی و صریح ) .

نکته ای که باید در اینجا مورد توجه قرار گیرد زمان است. در مواردی ، با وجود در دسترس بودن شواهد متقاعدکننده، حسابرس به دلیل محدودیت زمانی قادر به جمع‌ آوری آن ها نمی باشد. عامل مهم دیگر هزینه است. حسابرس در یک چارچوب اقتصادی کار می‌کند و باید تعادل هزینه با درآمد حاصل را در نظر بگیرد . موضوع قابل تأمل دیگر اهمیت است. غیر منطقی است که حسابرس برای اطمینان از اقلام بی اهمیت متحمل صرف زمان و هزینه گردد. نکته دیگر این که در صورت متقاعدکننده بودن شواهد جمع‌ آوری شده، نیاز به گردآوری شواهد اضافی برای اثبات اقلام بااهمیت نیست (همان منبع، ۷۹ )^۱ .

۷-۲ انواع شواهد حسابرسی

مدارک و شواهد حسابرسی، کلیه اطلاعات مورد استفاده حسابرس برای رسیدن به یک نتیجه گیری که نظر حسابرس بر آن استوار است را شامل می شود. حسابرس بیشتر وقت خود را صرف جمع‌ آوری شواهد مربوط به ادعاها و اظهارات مندرج در گزارشات مدیریت واحد مورد رسیدگی و ارزیابی آن ها می‌کند. فرایند جمع‌ آوری شواهد، هسته اصلی یک حسابرسی را تشکیل می‌دهد (ریتنبرگ و دیگران ، ۲۰۰۸ ،۱۵۰) ^[۴۵]۲٫

به عبارت دیگر مجموعه حقایق و اطلاعات دقیق، مربوط و کافی، اعم از قطعی و ابرازی که حسابرس برای اثبات یک گزاره ، موضوع یا فرض، گردآوری می‌کند تا پشتوانه و مبنای نظر حرفه ای او قرار گیرد (سلیمانی ،۱۳۷۹، ۱۳)^۱.

انواع عمده شواهد حسابرسی که به عنوان مبنای قضاوت حرفه ای توسط حسابرس گردآوری می شود، عبارت است از:

1. 1. شواهد عینی