با توجه به گذر جوامع از عصر صنعت به عصر اطلاعات، اهمیت سرمایه های فکری نیز در دنیای تجارت بیشتر شده است. در طول عصر صنعت، بهای تمام شده دارایی ها، کارخانه‌ها و تجهیزات و مواد خام عواملی بودند که برای موفقیت یک تجارت لازم بود، اما در عصر اطلاعات استفاده مؤثر از سرمایه های فکری است که معمولادر موفقیت یا شکست یک مجموعه مؤثر است (روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۲۷۹۸).

در سال ۱۹۶۹ آقای جان گالبریت اولین کسی بود که از اصطلاح سرمایه فکری استفاده کرد. اما در اواسط دهه ۱۹۸۰ حرکت از عصر صنعت به سمت عصر اطلاعات آغاز شد و شکاف عمیق بین ارزش دفتری و ارزش بازار شرکت‌ها به وجود آمد و در اواخر دهه ۱۹۸۰ اولین تلاش‌ها برای تدوین صورت‌های مالی ‌حساب‌هایی که سرمایه فکری را اندازه گیری کنند صورت گرفت و کتابهایی در این موضوع از قبیل مدیریت دارایی‌های دانش توسط آمیدن تالیف شد. در اوایل ۱۹۹۰، اولین بار نقش مدیریت سرمایه های فکری با تخصیص یک پست رسمی، در سازمان مشروعیت یافت و آقای ادوینسون به ‌عنوان مدیر سرمایه های فکری شرکت اسکاندیا معرفی شد همچنین در این دوره مفهوم رویکرد ارزیابی متوازن توسط کاپلان و نورتن مطرح گردید و در مجله فورچون مقالاتی در این زمینه منتشر گردید. اما در اواسط دهه، شرکت اسکاندیا اولین گزارش سرمایه های فکری را منتشر کرد و هما یشی در سال ۱۹۹۶ توسط SEC با موضوع سرمایه فکری ترتیب داده شد. در اوایل دهه۲۰۰۰، اولین مجله معتبر با محوریت سرمایه های فکری و اولین استانداردهای حسابداری سرمایه فکری توسط دولت دانمارک منتشر گردید. امروزه پروژه های مختلفی از قبیل انتشار کتب و برگزاری سمینارها و تهیه و تدوین مقالات متعددی در این زمینه در حال انجام است (شکیبا ۱۳۹۰).

اقتصاد نوین، که از پدیده اطلاعات و دانش نشأت گرفته است، نقش بسزایی در افزایش چشمگیر اهمیت سرمایه فکری در امر تحقیقات و تجارت داشته است به رغم اهمیت روزافزون دارایی‌های نامشهود و سرمایه فکری، هنوز اکثر سیستم‌های حسابداری، سنتی عمل کرده و قادر به محاسبه و ملحوظ نمودن کامل سرمایه فکری نمی باشند. این در حالی است که اهمیت افشای اقلام غیرترازنامه‌ای و دارایی‌های نامشهود در گزارش‌های سالانه، به ویژه در گزارش‌های سالانه و میان دوره‌ای شرکت‌های بزرگ و متوسط، به شدت در حال افزایش است. اختلاف بین ارزش دفتری و ارزش بازار سازمان‌ها را که همان سرمایه فکری نامیده می‌شود، به ویژه در شرکت‌های دانش محور، (باعث افزایش اهمیت سرمایه فکری شده است). سرمایه فکری را می‌توان اساسی‌ترین دارایی یک شرکت دانست. از نظر استراتژیک، سرمایه فکری به منظور تولید و استفاده از دانش در ارتقای ارزش شرکت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این در حالی است که از نظر سنجش و اندازه گیری ارزش سرمایه های فکری، تأکید بر مکانیزم‌های جدید گزارش دهی می‌باشد که جنبه‌های غیرمالی و کیفی سرمایه فکری را از طریق داده های سنتی، کمی و مالی قابل اندازه گیری می‌کند. مثال هایی برای دارایی‌های نا مشهود مطرح است که عبارتند از: سطح تحصیلات، مهارت‌ها و تجارب کارکنان استخدام شده در سازمان، نرم افزار کامپیوتر، پایگاه داده ها، کپی رایت‌ها وعلائم تجاری که متعلق به سازمان است، تکنیک‌های بازاریابی به کار گرفته شده و سیستم‌های مدیریت کیفیت، و همچنین مداخله مستقیم در شبکه های مشارکتی، برندها، معاهدات (موافقت نامه ها) با تأمین کنندگان و….

۲-۶-۱- ویژگی‌های سرمایه فکری

باوجود شباهت سرمایه فکری با دارایی‌های مشهود، در توانایی بالقوه برای ایجاد جریان‌های نقدی آتی، ویژگی هایی که سرمایه فکری را از این دارایی‌ها متمایز می‌کنند، عبارتند از:

1. 1. دارایی‌های فکری، دارایی‌های غیر رقابتی هستند. بر خلاف دارایی‌های فیزیکی که فقط می‌توانند برای انجام یک کار به خصوص در یک زمان خاص مورد استفاده قرار بگیرند، دارایی‌های فکری را می‌توان به طور همزمان برای چند امر خاص به کار گرفت. برای مثال، سیستم پشتیبانی از مشتری می‌تواند، امکان حمایت از هزاران مشتری را در یک زمان خاص فراهم کند. این توانایی یکی از مهم‌ترین معیارهای برتری دارایی‌های فکری بر دارایی‌های فیزیکی است.

1. سرمایه انسانی و سرمایه ارتباطی، قابلیت تبدیل شدن به مالکیت شخصی ندارند، بلکه باید بین کارکنان و مشتریان و تامین کنندگان مشترک باشند. ‌بنابرین‏، رشد این نوع از دارایی‌ها نیاز به مراقبت و توجه جدی دارد (روزنامه دنیای اقتصاد، شماره۲۷۹۸).

جدول ۲-۳- تعریف جدید سرمایه فکری (روزنامه دنیای اقتصاد، شماره۲۷۸۹)

نمونه بدهی ها
نمونه دارایی ها

سعی و خطا

یادگیری مستمر گروهی

تجربه کهنه منسوخ

تخصص روز آمد

مدیریت تضاد

پیوستگی گرو ها

دانش محدود

دانش قابل دسترس و انتشار

فرهنگ مخاطبان قرار دادن دیگران به عنوان عامل کاستی

اشتباهاتی که همه مسئولیت آن را قبول دارند

کوته بینی

همکاری گسترده (شرح صدر)

عدم وجود نظام شایسته سالاری

شغل‌های مرتبط با چند بخش

نرخ بالای ترک خدمت کار

جلوگیری از هدر رفتن استعدادها

تمرکز بر مسائل داخلی

مشتری محوری، شفافیت و ‌پاسخ‌گویی‌

سلسله مراتب دیوانسالاری خشک

سازمان منعطف

انسا‌ن‌های بی انگیزه و کاملا تسلیم

انسان‌های خلاق و متفکر

۲-۶-۲- اهمیت سرمایه فکری سازمان‌های دولتی

در دهه های اخیر سرمایه فکری به عنوان سرمایه دانش بنیان، توجه قابل ملاحظه‌ای را به خود جلب

‌کرده‌است. اگرچه اهمیت سرمایه فکری با توجه به بازار رقابتی امروز، همواره در حال افزایش است اما اکثر سازمان‌ها، با مشکلات زیادی به دلیل نادیده گرفتن اثر سرمایه فکریشان رو به رو می‌شوند؛ چرا که وجود سرمایه فکری به دلیل ماهیت و ویژگی‌های آن در این شرکت‌ها پنهان مانده است (مدیتونز^[۱۷]، بی‌تا). تحقیقات صورت گرفته نشان می‌دهد که امروزه منبع ارزش اقتصادی، تنها تولید محصولات برتر نیست بلکه وجود سرمایه فکری متمایز است.

۲-۷- اجزا و تعاریف سرمایه فکری سازمان‌های دولتی

در جمع بندی تعاریف متعدد سرمایه فکری و اجزای آن می‌توان اظهار داشت که سرمایه فکری به سه دسته سرمایه انسانی سرمایه ساختاری سازمانی و سرمایه مشتری قابل تقسیم است (زاهدی ۱۳۸۶).

سرمایه انسانی- مهم‌ترین دارایی یک سازمان و منبع خلاقیت و نوآوری است در یک سازمان دارایی‌های دانشیِ ضمنیِ کارکنان یکی از حیاتی‌ترین اجزایی است که بر عملکرد سازمان تأثیر بسزایی دارد همچنین سرمایه انسانی ترکیبی از دانش مهارت قدرت نوآوری و توانایی افراد شرکت برای انجام وظایفشان و در بر دارنده ارزش‌ها فرهنگ و فلسفه شرکت است.